4,415
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Ze zrozumieniemUnderstaninf what traditional Chinese medicine (TCM) is all about was made somewhat easier courtesy of Dr. Guta Kulczycka, o co chodzi w tradycyjnej medycynie chińskiej, miałem nieco mniej trudności, a who explained some of the concepts to dzięki uprzejmości dr Guty Kulczyckiej, która objaśniła mi niektóre jej aspekty i wskazała odpowiednią literaturęme and recommended the relevant literature.
Najstarsze znane chińskie teksty medyczne to The oldest known Chinese medical texts are the ''Wewnętrzny kanon medycyny Żółtego CesarzaInner Canon of the Yellow Emperor'' oraz and the ''Traktat o chorobach wywołanych zimnemTreatise on Cold-Damage Diseases'', datowane przeważnie na okres panowania dynastii usually dated to the period of the Handynasty, that is, czyli III wthe 3rd century BCE.p.n.e. Znaczyłoby toThis would make TCM a little younger that the humoral and ayurvedic theories, że ta teoria medyczna jest nieco młodsza od humoralnej i ajurwedyjskiej, ale całkiem możliwe, że opierała się na znacznie wcześniejszychbut it's also possible it was based on much earlier, a teraz już zaginionychbut now lost, pracachworks. Już po samych tytułach widać, że owa teoria sporo traci w przekładzie, o ile w ogóle daje się przetłumaczyćYou can tell by the titles alone that TCM loses much in translation – if it's translatable at all.
Podstawowym pojęciem chińskiej medycyny jest Te key concept of TCM is ''qi'' (czytaj: „ćchi”pronounced ''chee''; dosłownieliterally: „powietrze”"air"), czyli substancja witalna, która przenika cały wszechświata vital substance permeating the entire universe. Występuje w różnych stopniach zagęszczenia czy też stanach skupienia It comes in various densities or phases (jak kto chce depending on how you want to sobie wyobrazićpicture it) – od materii, poprzez energię aż po duchowośćfrom matter to eneregy to spirit. Wszystkie procesy zachodzące w świecie można wytłumaczyć jako zagęszczenie lub rozrzedzenie All processes in the universe may be understood as thickening or rarifying of ''qi''. Kiedy Chinese philosophy talks of ''qiyin'' się zagęszcza, to mamy do czynienia z whenever ''yinqi'', a kiedy się rozrzedza – to z thickens and ''yang''whenever it becomes rarified. ''Yin'' i and ''yang'' (czyt.: „in, jank”) to para kosmicznych przeciwieństw, ciemna i jasna strona mocy. are a pair of cosmic opposites – with ''Yinyin'' jest bardziej chłodneis colder, wilgotne i powolnemoister and slower, a while ''yang'' is hotter, drier and quicker – bardziej ciepłethe dark and light sides of the force. Except that, suche i szybkie. Tylko że w in ''Gwiezdnych wojnachStar Wars'' obie strony mocy nieustannie walczą ze sobąthe two sides of the force are locked in a constant struggle, podczas gdy while ''yin'' i and ''yang'' twórczo się uzupełniającomplement each other in a creative way.
Z medycznego punktu widzeniaFrom the medical point of view, od ''yin'' i and ''yang'' zależy gromadzenie się i przepływ influence the gathering and flow of ''qi'' w organizmiein the organism. Do transportu ''qiQi'' w ciele służą specjalne kanały energetyczne; nie będę się tu nimi zajmowałis transported around the organism along special energy channels, ale to właśnie wzdłuż tych kanałów wbija się igły w akupunkturzeor "meridians", which I won't be talking about here (let me just note that it's along these channels that needles are inserted in acupuncture). ChorobyDisease, rzecz jasnaabviously, biorą się z braku równowagi między comes from the lack of balance between ''yin'' i and ''yang'' w organizmiein your body, a celem medycyny jest utrzymanie bądź przywrócenie tejże równowagiand the goal of medicine is to keep or restore that balance. Brak równowagi może wynikać z nadmiaru The imbalance may result from too much ''yin'', niedoboru too little ''yang'', nadmiaru too much ''yang'' albo or (nie zgadniecieguess what?) niedoboru too little ''yin''.
Brzmi znajomoSounds familiar? No dobrzeOkay, ale co z żywiołamibut what about elements? Są jakieś żywioły, czy tylko Are there any elements in this system or just ''qi, yin'' i and ''yang''? Spokojnie, oczywiścieDon't worry, że sąof course there are. Jest ich pięć There's five of them (a jakże!naturally), ale trochę innych niż tebut they're a little different from those we already know. They are, które już znamy. Są to mianowicienamely: drzewotree, ogieńfire, ziemiaearth, metal i wodaand water. Nie ma powietrzaNo air? No nieWell, no, bo przecież after all ''qi'' to już jest (przynajmniej etymologicznie) powietrze. Ale zasadnicza różnica między chińskimi a zachodnimi żywiołami jest takaalready means "air", że te drugie są rozumiane jako statyczne substancje czy formy materiiright? But the chief difference between Chinese and Western elements is that the latter are undestood as static substances or states of matter, a te pierwsze to raczej kolejne fazy ciągłego procesu przemiany while the former are more like successive phases of the continuous process of the transformation of ''qi''. Dlatego chiński termin This is why the Chinese term ''wǔxíng'' (czyt.pronounced: „łusink”''woo-sheeng'') lepiej tłumaczyć jako „pięć przemian” niż „pięć żywiołów”is better translated as "five movements" than "five elements".
Przemiany drzewa i ognia to odpowiednio początkowa i końcowa faza The movements of tree and fire are, respectively, the initial and final phases of ''yang'', czyli ruch energii do góry i na zewnątrzthat is, wzrost i ekspansjaenergy moving upwards and outwards, growth and expansion. Przemiany metalu i wody to z kolei początkowa i końcowa faza The movements of metal and water are the initial and final phases of ''yin'', czyli ruch w dół i dośrodkowyor energy moving downwards and inwards, kondensacja i konsolidacjacondensation and consolidation. A przemiana ziemi to oś, wokół której wszelki ruch i wszelkie zmiany są możliweAnd the movement of earth is the axis around which all other movement take place. Poszczególne przemiany mają swoje odzwierciedlenia w czasie i przestrzeni jako fazy doby i strony świataThe five movements are reflected in time and space as movement of the sun and cardinal directions: drzewo tree – sunrise – wschódeast, ogień fire – południenoon – south, metal – zachódsunset – west, woda water – północmidnight – north, ziemia – środekand earth is in the middle.
Jeśli chodzi o ludzką anatomięWhen it comes to human anatomy, the movements are assigned to poszczególne przemiany są przyporządkowane najważniejszym narządom wewnętrznymkey internal organs, przy czym organy te dzielą się zasadniczo na puste w środku, czyli with the latter divided into those which are hollow inside (''yang'', i pełne, czyli ) and those that are solid (''yin''). Drzewu przypisane są wątroba Tree corresponds to the liver (pełnasolid) i pęcherzyk żółciowy and the gallbladder (pustyhollow). Ogniowi – odpowiednio – serce i jelito cienkiefire, respectively, to the heart and the small intestine; ziemi – trzustka lub śledziona earth, to the spleen or pancreas (ja nigdy nie wiem, która jest któraI never know which is which, and ancient Chinese doctors seem to have also treated them as if they were a dawni chińscy lekarze traktowali je praktycznie jak ten sam single organ) oraz żołądekand the stomach; metalowi – płuca i jelito grubemetal, to the lungs and the colon; and water, to the kidneys and the urinary bladder. Every person has their own constitution, in which one or two movements dominate, which, of course, determines what they look like, how they behave and what kinds of disease they are prone to. A fire-type person is tall and broad-shouldered with long limbs and neck, a triangular face, wide forehead, ruddy skin and loud voice, and is bossy and smart. A tree-type person is well-built, muscular, supple, with olive sking, a trapezoidal face with a pointed chin and thick eyebrows, is friendly, seductive and impatient. A person in whom the earth movement dominates is stocky, strong and slow, has a square face with thick lips and nose, as well as a sense of humour and a friendly temperament. You can tell a metal-type person by their tall and rigid body, narrow shoulders, a long face with a wodzie – nerki i pęcherz moczowyprominent teeth and nose, and being slow, meticulous and cautious. And finally, the water type with their short, round body, an oval face with puffy eyes, hesitation in their voice, shyness and apparent helplessness. [[File:TMC EN.png|thumb|upright=1. 8|Selected food products classified according to the five movement and their ''yin'' and ''yang'' qualities]]
Każdy człowiek ma swoją konstytucję, w której przeważa jedna lub dwie przemiany, i która oczywiście wpływa na wygląd, temperament i skłonność do chorób danego osobnika. Osoba o przewadze ognia jest wysoka i barczysta o długich kończynach i szyi, trójkątnej twarzy, szerokim czole, rumianej cerze i donośnym głosie, apodyktyczna i elegancka. Osoba typu drzewo jest dobrze zbudowana i umięśniona, zwinna, o oliwkowej skórze, trapezoidalnej twarzy z wydatną szczęką i grubymi brwiami, jest przyjazna, uwodzicielska, ale niecierpliwa. Człowiek z przewagą ziemi jest krępy, czasem przy kości, silny, ale ociężały, ma kwadratową twarz o grubych ustach i nosie, a do tego poczucie humoru i przyjazne usposobienie. Osoba typu metal jest przeważnie wysoka i sztywna o wąskich barkach, powolna, dokładna, ostrożna, a jej twarz jest podłużna o wydatnym nosie i dużych zębach. No i woda – osoba tego typu jest niska i krągła, ma okrągłą twarz i worki pod oczami, niepewny głos, jest nieśmiała i sprawia wrażenie nieporadnej.
[[File:TMC EN.png|thumb|upright=1.8|Klasyfikacja produktów spożywczych według pięciu przemian oraz ''yin'' i ''yang'']]
== <big>中醫</big> ==
[[File:{{#setmainimage:Chiny - klarowanie masła.jpg}}|thumb|upright|Klarowanie masła według ilustracji w Clarification of butter in a ca. 1550 illustration to the ''Zielniku do walki z głodemFood Herbal'' z 1593 r.]]
[[File:Chiny - gotowanie sosu sojowego.jpg|thumb|left|upright=.6|Garnek sosu sojowego według A pot of soy sauce in an illustration from the ''Zielnika do walki z głodemFood Herbal'']]
Żeby utrzymać w swoim organizmie należytą równowagę ''yin'' i ''yang'', potrzebna jest, naturalnie, właściwie zbilansowana dieta. Produkty żywnościowe możemy sklasyfikować na dwa sposoby: po pierwsze, jedne mają właściwości ogrzewające, a tym samym wzmacniające ''yang'', inne – chłodzące, a więc wzmagające ''yin'', a są też takie, co ani ziębią, ani grzeją, czyli neutralne. Z punktu widzenia zachodniej dietetyki humoralnej – nic nowego. Ale, po drugie, można też przyporządkować różne produkty do różnych przemian, czyli pod względem tego, na które narządy wewnętrzne najmocniej oddziałują. Tylko jak na co dzień poznać, który składnik pożywienia należy do której przemiany? Pewnie już wiecie – no jasne, że po smaku! Na przykład rzeczy o smaku kwaśnym, choć mają działanie ściągające ''qi'' w dół i do wewnątrz, to najsilniej działają na wątrobę i pęcherzyk żółciowy, a więc należą do przemiany drzewa (która, przypomnijmy, kieruje ''qi'' ku górze i na zewnątrz). Mają one przeważnie działanie chłodzące lub co najwyżej lekko ogrzewające. Do tej samej przemiany należą też swieże, zielone zioła i warzywa, nawet jeśli nie są kwaśne. Smak gorzki należy do przemiany ognia i wiąże się przeważnie z działaniem rozgrzewającym; rzeczy słodkie, czy w ogóle łagodne w smaku (w tym nabiał i jajka), należą do przemiany ziemi; ostre – do metalu; a wszystko, co słone albo żyje w wodzie (słodkiej też) – do przemiany wody.
