Changes

<nomobile>[[File:{{#setmainimage:Leandro Bassano, Banquet Scene.jpg}}|thumb|— Przecież wiesz, że to ci szkodziYou know it's not good for you!]]</nomobile>Czy nasi przodkowie zdrowo się odżywialiDid our ancestors maintain a healthy diet? Można raczej założyć, że przynajmniej chcieli się zdrowo odżywiać, bo ludziom od zawsze zależało, żeby być w&nbsp;dobrej formie, i&nbsp;od zarania dziejów wiedzieli, że We might assume that at the very least they wanted to. People have always wished tobe fit and, co jedząsince times immemorial, ma wpływ na stan ich zdrowiathey've known that their health depends on what they eat. Ale czy wiedzieli jakBut did they know ''how'' to? Czy zdrowe żywienie było w&nbsp;ogóle możliwe w&nbsp;czasach, kiedy nikt jeszcze nie słyszał o&nbsp;kaloriachWas a healthy diet even possible before anyone ever heard of calories, witaminachvitamins, białkachproteins, węglowodanachcarbs, laktozachlactose, glutenachgluten, alergiach i&nbsp;nietolerancjach pokarmowychallergies and food intolerances?

<mobileonly>[[File:Leandro Bassano, Banquet Scene.jpg|thumb|— Przecież wiesz, że to ci szkodziYou know it's not good for you!]]</mobileonly>Otóż takWell, yes, it was. Tak jak my Just like we (czy przynajmniej niektórzy z&nbsp;nasor some of us, at least) staramy się zdrowo jadaćtry and eat healthy, zgodnie z&nbsp;najnowszymi zaleceniami naukowcówinformed by the latest science, tak i&nbsp;nasi przodkowie stosowali diety zalecane przez naukę – takąso did our forefathers and foremothers follow diets that were in line with the science that was available to them at the time. Not necessarily the latest science, jaka była im wtedy dostępnathough. Choć niekoniecznie najnowszą – jeszcze pięćset lat temu, im nauka była starszaAs recently as some 500 years ago, tym bardziej jej ufanothe older the science, a&nbspthe more trustworthy it seemed;pogłębianie wiedzy polegało mniej na nowych odkryciach niż na „ciągłej i&nbsp;wzniosłej rekapitulacji”scholarly research wasn't so much about making new discoveries as it was about "continuous and sublime recapitulation".<ref>Jak to określił brat In the words of Brother Jorge w&nbsp;in ''Imieniu RóżyThe Name of the Rose'' Umberta by Umberto Eco (cytat z&nbsp;pamięciquoted from memory).</ref>

Czytając o&nbsp;dawnej kuchni nie sposób nie spotkać się prędzej czy później z&nbsp;pojęciem dietetyki humoralnejAnyone reading about old European cuisine will sooner or later come across the term "humoral dietetics". Dlatego dzisiaj przyglądnijmy się bliżej teorii humoralnejSo let's take a closer look today at the humoral theory which held sway in Europe for ages, która obowiązywała w&nbsp;Europie przez stulecia aż do XIX&nbsp;wuntil as late as the 19th century. Ale żeby zrozumiećBut to understand what it's all about, o&nbsp;co w&nbsp;niej chodziwe've got to start with the basics, będziemy musieli zacząć od podstawthat is, czyli od dawnych poglądów na budowę materii i&nbsp;funkcjonowanie organizmu ludzkiegothe ancient ideas about the structure of matter and the workings of the human body. Zapraszam więc na podróż w&nbsp;czasie doSo let me invite you to travel in time to, powiedzmysay, XVII&nbsp;w. oraz na krótki wykład o&nbsp;fizyce i&nbsp;fizjologii, zgodny ze ówczesnym stanem wiedzy naukowejthe early 17th century and to a short lecture in physics and physiology according to the state of scientific knowledge at the time.

== Cząstki elementarne Elementary Particles ==<nomobile>[[File:4 żywioły EN.png|thumb|Pięć żywiołówThe five elements: ziemiaearth, wodawater, powietrzeair, ogień i&nbsp;eterfire and aether. Cząstki o&nbsp;kształtach wielościanów foremnych według rysunków Johannesa KepleraThe particles, in the form of regular polyhedra, according to drawings by Johannes Kepler.]]</nomobile>Cały świat zbudowany jest z&nbsp;bardzo małych, niewidocznych gołym okiem, cząstek o&nbsp;różnych kształtach i&nbsp;właściwościachThe world is made of invisibly small particles of various shapes and characteristics. Występują one w&nbsp;kilku rodzajach odpowiadających poszczególnym They come in a few kinds which correspond to the following '''elementomelements''', czyli pierwiastkom, czy też żywiołom: ''ziemiearth, wodziewater, powietrzu air''iand '' ogniowifire''. Pojedyncza cząstka każdego z&nbsp;elementów ma kształt jednego z&nbsp;wielościanów foremnych A single particle of each element has the shape of a regular convex polyhedron (zwanych też bryłami platońskimialso known as a Platonic solid). Cząstki The particles of ''ziemiearth'' mają formę sześcianóware cube-shaped, które jako jedyne z&nbsp;brył platońskich dają się idealnie upakowaćcubes being the only Platonic solids which can be arranged to fill space completely, co sprawia, że which is why ''ziemiaearth'' jest ciałem stałymcomes in solid phase. ''WodaWater'' particles are little icosahedra (20-faced solids), which are most similar to maleńkie dwudziestościanya sphere, najbardziej zbliżone do kuli, dzięki czemu miękko przepływa między palcamiwhich is what makes water run smoothly through your fingers. ''OgieńFire'' dlatego parzy, że jego cząstki mają kształt czworościanu o&nbsp;ostrych wierzchołkachburns because its particles have the form of a tetrahedron (four-faced) with pointy vertices. Cząstka A particle of ''powietrzaair'' – też lotnego, ale cięższego niż which is also gaseous, but not as light as ''ogieńfire'' – to ośmiościan, bryła o&nbsp;dwa razy tylu ścianach co cząstka is an octahedron, which has eight faces, or twice as many as a ''ogniafire''particle.

Sęk w&nbsp;tym, że wielościanów foremnych jest pięć The problem is that there are exactly five regular convex polyhedra (i nie więcej, co potrafiono matematycznie udowodnić już w&nbsp;starożytnościwhich was mathematically proven already in antiquity). Musi zatem istnieć jeszcze piąty żywioł Which means there must exist a fifth element (zwany z&nbsp;łacińska „kwintesencją”also known as "quintessence", its Latin name), który odpowiadałby piątej brylewhich would correspond to the fifth Platonic solid, czyli dwunastościanowithe 12-faced dodecahedron. W&nbsp;dalekiej przyszłości In the far future, Luc Besson będzie wyobrażał sobie ów piąty will imagine the fifth element pod postacią gibkiego ciała Milli to take the form of Ms. Milla Jovovich's supple body, ale dawni przyrodnicy twierdzili, że jest nim but ancient natural philosophers thought it was ''eteraether'' – niezwykle subtelny materiał, z&nbsp;którego zbudowane są ciała niebieskiea very subtle substance of which heavenly bodies are made. A&nbsp;że As ''eteraether'' nie występuje na Ziemidoes not occur on Earth, we won't be paying any more attention to nie będziemy się nim dalej zajmowaćit.

Pozostałe cztery żywioły można opisać parą cechThe remaining four elements may be described by a pair of characteristics: ''ciepło – chłodno hot/cold''iand '' wilgotno – suchomoist/dry''. I&nbsp;tak: And so, ''ziemiaearth'' jest is ''chłodnacold'' i&nbsp;and ''suchadry''; ''wodawater'' – też is also ''chłodnacold'', ale but ''wilgotnamoist''; powietrze – ''wilgotneair'' is ''moist'', ale but ''ciepłehot''; a&nbsp;and ''ogieńfire''is, rzecz jasnaobviously, jest ''ciepłyhot'' i&nbsp;and ''suchydry''. Każda rzeczEvery single thing, każda substancja i&nbsp;każdy żywy organizm składa się z&nbsp;cząstek tych czterech elementów w&nbsp;różnych proporcjach. Od tej proporcji zależy danej rzeczy przyrodzeniesubstance and living being is composed of particles of these four elements in various proportions, czyli which determines each thing's own ''kompleksja'complexion'''. CośSomething which contains, co zawierasay, powiedzmy, więcej cząstek more particles of ''ogniafire'', a&nbsp;mniej and fewer particles of ''wodywater'', będzie przyrodzenia is of ''ciepłegohot'' i&nbsp;and ''suchegodry'' complexion – w&nbsp;tym większym stopniuin a higher or lower degree, im większa przewaga depending on the dominance of ''ogniafire'' w&nbsp;składzie elementarnym danego obiektuin the thing's elemental composition.<mobileonly>[[File:4 żywioły EN.png|thumb|Pięć żywiołówThe five elements: ziemiaearth, wodawater, powietrzeair, ogień i&nbsp;eterfire and aether. Cząstki o&nbsp;kształtach wielościanów foremnych według rysunków Johannesa KepleraThe particles, in the form of regular polyhedra, according to drawings by Johannes Kepler.]]</mobileonly>

== Jasna cholera, czarna melancholia The Four Humours ==<nomobile>[[File:4 humory EN.png|thumb|left|Cztery humoryThe four humours: krewblood, śluzphlegm, żółć i&nbsp;czarna żółćbile and black bile]]</nomobile>Na razie wszystko jasneSo far, so good? No Now let's see how all this connects to zobaczmy teraz, jak to się ma do funkcjonowania ludzkiego organizmuthe way the human body works; in other words, czyli jak wyglądają podstawy the basics of the '''Galenowskiej teorii humoralnejGalenic humoral theory''' (o samym Galenie będzie późniejwe'll talk about Galen himself later on).

Ciało ludzkieThe human body, jako szczytowe osiągnięcie boskiego stworzeniaas the pinnacle of divine creation, to wszechświat w&nbsp;skali mikrois a reflection of the universe in a micro scale, więc musi składać się z&nbsp;tych samych czterech żywiołów co wszystko inneso it must consists of the same four elements as everything else. Tym, co w&nbsp;głównej mierze decyduje o&nbsp;składzie elementarnym ludzkiego organizmu, są cztery płyny ustrojowe, zwane What determines the complexion of a human organism are chiefly the four bodily fluids known as '''humoramihumours''', z&nbsp;których każdy nosi cechy charakterystyczne dla jednego z&nbsp;czterech żywiołów. Each humour has a set of characteristics corresponding to one of the four elements.

Najważniejszym i&nbsp;dominującym humorem jest The most important and dominant humour is '''krewblood''' (po grecku „known as "''haima''”, po łacinie „" in Greek and "''sanguis''”" in Latin). Pozostałe toThe other three are: '''śluzphlegm''' (zwany też z&nbsp;grecka ''flegmą''), '''żółćbile''' (''cholera''or choler, z&nbsp;greckiego „from Greek "''cholekhole''”, „żółć”") oraz and '''czarna żółćblack bile''' (''melancholia''or melancholy, z&nbsp;greckiego „from Greek "''melas''”", „czarny” "black" + „"''cholekhole''”", "bile"). Tej ostatniej nikt nigdy nie widział (a jej polska nazwa to oksymoron)To be honest, no one has ever seen that "black bile", ale przecież musi istniećbut it must exist, bo inaczej liczba humorów nie zgadzałaby się z&nbsp;liczbą żywiołówotherwise the number of humours wouldn't match the number of elements. Krew jest Blood is ''wilgotnamoist'' i&nbsp;and ''ciepła'' jak ''powietrzehot'', śluz – like ''wilgotnyair'' i&nbsp;phlegm is ''chłodnymoist'' jak and ''wodacold'', żółć – like ''suchawater'' i&nbsp;bile is ''ciepładry'' jak and ''ogieńhot'', a&nbsplike ''fire'';czarna żółć – and black bile is ''suchadry'' i&nbsp;and ''chłodnacold'' jak , like ''ziemiaearth''. To bardzo ważneThis is very important, więc żeby lepiej zapamiętać, polecam nauczyć się poniższego wierszykaso you may want to learn this little poem by heart:

<nomobile>[[File:Proporcje humorów.png|thumb|upright|Idealne proporcje humorów w&nbsp;organizmie ludzkimThe perfect proportion of humours in the human organism:{{legenda|#DE0000|Krew Blood (64 częściparts)}} {{legenda|#EFF6DC|Śluz Phlegm (16 częściparts)}}{{legenda|#BDD801|Żółć Bile (4 częściparts)}}{{legenda|#292B00|Czarna żółć Black bile (1 częśćpart)}}Wszelkie dolegliwości i&nbsp;różnice w&nbsp;ludzkich temperamentach biorą się z&nbsp;zaburzenia tej doskonałej równowagiAll illnesses and differences in people's temperaments are caused by divergence from this perfect balance.]]</nomobile>

| inni = tłum. translated by John Harington

<nomobilemobileonly>[[File:4 temperamenty humory EN.png|thumb|left|Cztery temperamentyThe four humours: blood, phlegm, bile and black bile]]</nomobilemobileonly>Humory nie występują w&nbspWhere do these humours come from? From food. All that we eat and digest travels to the liver, where it's converted into blood. From the liver, the blood is transported through veins to other organs – firstly, to supply them with nutrients, and secondly, to convert the blood into other humours. The brain is where the blood is made into phlegm;ciele w&nbspthe two kinds of bile are produced closer to the liver: the yellow in the gallbladder and the black in the spleen. Other bodily fluids are produced in other organs still;równych ilościach; krwifor example, in the testicles, blood is converted into male seed (that is, jak już wspomniałemsemen), jest najwięcejwhile in the ovaries, it is turned into female seed (which looks just like blood and is secreted out of a&nbsp;tajemniczej czarnej żółci – najmniejwoman's body roughly once a month). As for the role that the heart and lungs play, the Galenic theory doesn't really hold much water, so we're just going to ignore it. Idealne proporcje są takieIt suffices to say that arteries, że na jedną część czarnej żółci przypadają cztery części żółci zwykłejcoming out of the heart, śluzu – jeszcze cztery razy tyledistribute blood enriched with '''pneuma''', a&nbsp;krwi – czterokrotnie więcej niż śluzuspecial airy substance which is reponsible for all those vital processes that can't be explained in any other way. <nomobile>[[File:4 temperamenty EN.png|thumb|left|The four temperaments]]</nomobile>The human body doesn't contain the same amount of each humour. Blood, as I've mentioned, is the most abundant humour and the elusive black bile, the least. The perfect proportion is such that for each part of black bile there are four parts of regular bile, four times as many parts of phlegm and four times as much blood as the phlegm. Z&nbsp;tym że ta idealna proporcja w&nbsp;praktyce się nie zdarza; kompleksja humoralna każdego człowieka w&nbsp;jakiejś mierze od niej odbiega – tego humoru ma za dużoThis perfect balance, however, tamtego za małois never found in real life. Nie ma czegoś takiego jak zły humor – jest tylko zaburzenie równowagi humoralnejEach person's humoral complexion is more or less out of balance; there's too much of this humour or not enough of that. Nie ma też czegoś takiego jak doskonale zdrowy człowiek – są tylko mniej lub bardziej chorzyMind you, there's no such thing as "bad humour"; there's only an imbalance of humours. Cel medycyny jest zatem prosty: korygować ilość humorów w&nbspJust as there's no such thing as a perfectly healthy individual;ciele pacjentaeveryone is more or less ill. Therefore, tak by możliwie najbardziej zbliżył się do stanu idealnej równowagithe goal of medicine is simple: to correct the amount of humours in the patient's body in order to bring it as close to the perfect balance as possible.

<mobileonly>[[File:Proporcje humorów.png|thumb|upright|Idealne proporcje humorów w&nbsp;organizmie ludzkimThe perfect proportion of humours in the human organism:{{legenda|#DE0000|Krew Blood (64 częściparts)}} {{legenda|#EFF6DC|Śluz Phlegm (16 częściparts)}}{{legenda|#BDD801|Żółć Bile (4 częściparts)}}{{legenda|#292B00|Czarna żółć Black bile (1 częśćpart)}}Wszelkie dolegliwości i&nbsp;różnice w&nbsp;ludzkich temperamentach biorą się z&nbsp;zaburzenia tej doskonałej równowagiAll illnesses and differences in people's temperaments are caused by divergence from this perfect balance.]]</mobileonly>To, którego humoru mamy za dużo, determinuje nasz The humour of which we happen to have too much determines our '''temperament'''. Od niego zaś zależy nasz wygląd, zachowanie i&nbsp;skłonność do określonych choróbwhich in turn influences what we look like, how we behave and what kind of illnesses we're likely to suffer from. Osoba o&nbsp;kompleksji A person of '''sangwinicznejsanguine'''temperament, czyli o&nbsp;nadmiarze krwithat is, ma rumianąwith too much blood, gładką ceręhas a ruddy carnation, owalną twarzsmooth skin, obfitean oval face, falujące włosy i&nbsp;jest ogólnie dobrze zbudowanawavy hair and is generally well built. A '''Cholerykcholeric''', czyli osoba ze względną dominacją żółci, ma żółtawąor someon with too much bile, suchą ceręhas a yellowish carnation, jasne włosy z&nbsp;tendencją do łysieniadry skin, ostre rysy twarzyfair hair with a tendency to baldness, wyraźne żyłysharp facial features and visible veins. You can tell someone is a '''Melancholikmelancholic''' charakteryzuje się ciemną, chłodną w&nbsp;dotyku skórąwith overabundance of black bile, kwadratową twarząby their dark sking that is cold to the touch, małymi oczkamia square face, cienkimi ustamismall eyes, ciemnyminarrow lips, ale rzadkimi włosami oraz szczupłądark, wysuszoną budową ciałathinning hair and a skinny body. Wreszcie Finally, a '''flegmatykphlegmatic''' ma przeważnie delikatną i&nbsp;wilgotną ceręis charactarized by delicate, okrągłąmoist skin, nalaną twarza round face, jasne włosy i&nbsp;skłonność do otyłościfair hair and a predisposition to obesity.<ref>{{Cyt