26 June 2020

Difference between revisions of "Ketchup vs Mustard"

From Forking around with history
Jump to navigation Jump to search
 
(93 intermediate revisions by the same user not shown)
Line 1: Line 1:
 +
{{data|26 June 2020}}
 +
[[File:{{#setmainimage:Keczup i musztarda.jpg}}|thumb|upright|Ketchup and mustard]]
 +
Grilling season, which is Poland’s equivalent to the American BBQ season, is now in full bloom, having started, as always, during the national holidays of early May. The coronavirus pandemic hasn’t stopped people from grilling meat in their backyards. So it’s a good occasion to say something about the condiments that are indispensable at any grill party: mustard and ketchup. We’re gonna start with a little bit of history and then, together with fellow blogger [https://www.facebook.com/michalgoreckipl Michał Górecki,] we’ll try to make both condiments according to old recipës and see (and taste) how they compare with their modern, store-bought, versions.
 +
 +
But first I’d like to thank Górek for his hospitality and help, and to also thank Marcin Kuc from [https://www.facebook.com/JajaWKuchni/ Jaja w Kuchni] for participating in the tasting session. A video recording of this endeavour is to be found at the very bottom of this post.
 +
 +
== Mustard, “an Uncommon Condiment” ==
 +
Let’s start with mustard, a condiment of a truly ancient pedigree. If you take a jar of mustard from your fridge and read the list of ingredients on the label, you’ll see it’s made mostly of mustard seeds, vinegar, salt and sugar. The composition is so simple you could quite easily make your own mustard at home (more about it later). What’s more, the list of ingredients has remained pretty much unchanged for centuries. Mustard seeds are, of course, the key ingredient, so let’s first say a few words about them.
 +
 +
[[File:Kapustowate EN.png|thumb|upright=1.3|left|Mustard plant’s family relations. Can you imagine living without the cabbage family?]]
 +
 +
The mustard plant, which looks quite similar to rapeseed (or what North Americans call “canola”) with its bright-yellow flowers, produces seeds with a very specific taste. But what taste exactly? The plant’s Polish name, ''“gorczyca”'' suggests bitterness (''“goryczka”''). But chew a few seeds and you’ll notice that they are actually sweetish and very piquant, but not exactly bitter. So where did the plant get its Polish name from? Most likely from the verb ''“gorzeć”'', “to burn”; apparently, both bitterness and the taste of raw mustard seeds were formerly described as a burning sensation.
 +
 +
Mustard seeds come in three varieties: white, brown and black. In fact, the brown and black ones are more closely related to cabbage that to the white mustard, but let’s leave the botanical taxonomy aside and just continue to refer to all three as “mustard”.
 +
 +
Mustard seeds have been known to humanity for ages. As an example, let me quote the following similë employed by one itinerant rabbi two thousand years ago:
 +
{{clear}}
 +
{{ Cytat
 +
| What is the kingdom of God like? What shall I compare it to? It is like a mustard seed, which a man took and planted in his garden. It grew and became a tree, and the birds perched in its branches.
 +
| źródło = Jesus of Nazareth, quoted in: {{Cyt
 +
| tytuł    = Holy Bible: New International Version
 +
  | rozdział= Luke
 +
  | inni r  = 13:18–19
 +
  | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Luke+13&version=NIV
 +
| rok      = 1978
 +
}}
 +
| oryg = Ἔλεγεν οὖν Τίνι ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, καὶ τίνι ὁμοιώσω αὐτήν; ὁμοία ἐστὶν κόκκῳ σινάπεως, ὃν λαβὼν ἄνθρωπος ἔβαλεν εἰς κῆπον ἑαυτοῦ, καὶ ηὔξησεν καὶ ἐγένετο εἰς δένδρον, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατεσκήνωσεν ἐν τοῖς κλάδοις αὐτοῦ. }}
 +
 +
But wait, what did he mean by “tree”? Mustard is an annual plant, it doesn’t grow more than 60 cm tall. Did Jesus get confused or was he misquoted by Luke or mistranslated by Bible scholars?
 +
 +
Anyway, ancient Romans found out that mustard seeds’ sharp taste may be somewhat blunted by mixing them with sour-tasting grape must. They called this mixture “burning must”, or ''“mustum ardens”'' in Latin, which, as you may have guessed, is where the English word “mustard” comes from. This condiment survived the fall of the Roman Empire and was quite commonplace in medieval Europe. By that time, however, the must would have been usually replaced with verjuice (unripe-grape juice), wine (the famous Dijon mustard, for example, still has some white wine added to it) or vinegar.
 +
 +
The fact that mustard was commonly known throughout Europe doesn’t mean that medieval Europeans didn’t have their stereotypes about specific nations’ supposed love for the condiment. One such stereotype was best illustrated by Eustache Deschamp, a 15th-century pioneer of French culinary chauvinism who didn’t care for any food outside the borders of France. I already once quoted [[A_Royal_Banquet_in_Cracow#Pike_in_the_Polish_style|his not too flattering description of Czech cuisine]]; now it’s time for a poem about Belgian cookery.
 +
 +
[[File:Szyld Amory.JPG|thumb|upright|An oakwood signboard for the French mustard company Amora, used at the Dijon Gastronomy Fair in 1930.]]
 +
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
 
| <poem>In Hainaut and Brabant I made
 
| <poem>In Hainaut and Brabant I made
Line 15: Line 51:
 
In Brussels, I asked them for green sauce;
 
In Brussels, I asked them for green sauce;
 
A cleric stared and looked disgusted
 
A cleric stared and looked disgusted
And a varlet brought me in, of course,
+
And a&nbsp;varlet brought me in, of course,
 
As always, never asking, mustard.
 
As always, never asking, mustard.
  
Line 22: Line 58:
 
Boil the fish in and – don’t doubt it –
 
Boil the fish in and – don’t doubt it –
 
The drippings from the roast each day
 
The drippings from the roast each day
Are tossed into a mustard vat
+
Are tossed into a&nbsp;mustard vat
 
In which they’re mixed, and then entrusted
 
In which they’re mixed, and then entrusted
 
To those who bring – they’re quick at that –
 
To those who bring – they’re quick at that –
Line 32: Line 68:
 
Always, never asking, mustard.
 
Always, never asking, mustard.
 
</poem>
 
</poem>
| oryg = <poem>En Haynaut et en Brabant ay
 
Aprins a sauces ordonner;
 
Es hostez ou je me logay
 
Me fist on toudiz apporter
 
A rost, a mouton, a sangler,
 
A lievre, a connin, a ostarde,
 
A poisson d’eaue douce et mer
 
Tousjours, sanz demander, moustarde.
 
 
Harens fres quiz et demanday
 
Carpe au cabaret pour dyner,
 
Bequet en l’eaue y ordonnay
 
Et grosses solles au soupper;
 
A Brusselles fiz demander
 
Sauce vert; le clerc me regarde;
 
Par un varlet me fist donner
 
Tousjours sans demander moustarde.
 
 
Sanz li ne bu ne ne mengay;
 
Avec l’eaue la font meller
 
Du poisson et ancor say
 
Que la graisse du rost gester
 
Font en la moustarde et bouster.
 
D’en servir nulz d’eux ne retarde;
 
La arez vous pour vostre user
 
Tousjours sanz demander moustarde.
 
 
Prince, gingembre, c’est tout cler,
 
Clos, sapfran, graine n’ont d’eulx garde
 
Maiz a chascun font destramper
 
Tousjours sanz demander moustarde.</poem>
 
| źródło = {{Cyt
 
| inni    = red. Ian S. Laurie, Deborah M. Sinnreich-Levi
 
| tytuł    = Selected Poems
 
| url      = https://epdf.tips/eustache-deschamps-selected-poems-routledge-medieval-texts.html
 
  | nazwisko r      = Deschamps
 
  | imię r          = Eustache
 
  | rozdział        = Tousjours, sanz demander, moustarde
 
| wydawca  = Routledge
 
| miejsce  = New York – London
 
| rok      = 2003
 
| strony  = 116
 
}} }}
 
 
{{data|8 czerwca 2020}}
 
[[File:{{#setmainimage:Keczup i&nbsp;musztarda.jpg}}|thumb|upright|Keczup i&nbsp;musztarda]]
 
Sezon grilowy, który w&nbsp;Polsce tradycyjnie zaczyna się w&nbsp;święta majowe, jest już w&nbsp;pełni. To dobra okazja, by zająć się dwoma dodatkami, które na imprezie grilowej są nieodzowne: musztardą i&nbsp;keczupem. Na początek trochę historii, a&nbsp;na koniec, razem z&nbsp;[https://www.facebook.com/michalgoreckipl Michałem Góreckim,] spróbujemy sobie zrobić jedno i&nbsp;drugie według dawnych przepisów, i&nbsp;porównać z&nbsp;ich dzisiejszymi, sklepowymi, wersjami.
 
 
Przy okazji podziękowania dla Górka za gościnę i pomoc w gotowaniu, a dla Marcina Kuca od [https://www.facebook.com/JajaWKuchni/ Jaj w&nbsp;Kuchni] za udział w degustacji. Zapis wideo z całego spotkania znajdziecie na samym dole.
 
 
== Musztarda – „niepospolity kondyment” ==
 
Zacznijmy od musztardy, bo to przyprawa o&nbsp;zaiste starożytnym rodowodzie. Jeśli wyjmiemy z&nbsp;lodówki słoik z&nbsp;musztardą i&nbsp;przeczytamy podany na etykiecie skład, to zobaczymy, że składa się przede wszystkim z&nbsp;ziaren gorczycy, octu, soli i&nbsp;cukru. Skład na tyle prosty, że można bez większego trudu zrobić sobie własną musztardę w&nbsp;domu (o czym później), a&nbsp;co więcej, przez stulecia raczej się nie zmienił. Najważniejsza w&nbsp;tym składzie jest oczywiście gorczyca, więc najpierw kilka słów o&nbsp;niej.
 
 
[[File:Kapustowate.png|thumb|upright=1.3|left|Powiązania rodzinne gorczycy. Trudno wyobrazić sobie naszą kuchnię bez rodziny kapustowatych.]]
 
 
Gorczyca to taka roślinka, podobna z&nbsp;wyglądu do rzepaku, czyli kwitnąca na żółto, której ziarenka mają charakterystyczny smak… No właśnie, jaki? Nazwa sugerowałaby, że gorzki, ale one są raczej słodkawe, a&nbsp;przede wszystkim ostre. Świeżo rozgryzione ziarenka smakują trochę jak bardzo mocna rzeżucha. A&nbsp;zatem skąd nazwa? Prawdopodobnie zarówno „gorczyca” jak i&nbsp;„gorzki” pochodzą od słowa „gorzeć”, czyli „palić”. Wydaje się, że adekwatnie, bo smak gorczycy można faktycznie opisać jako palący.
 
 
Gorczyca występuje w&nbsp;trzech odmianach: białej, czarnej i&nbsp;sarepskiej, czyli brązowej. Co ciekawe, czarna i&nbsp;sarepska są bliżej spokrewnione z&nbsp;kapustą niż z&nbsp;gorczycą białą, ale proponuję, żeby nie przejmować się tu botaniczną taksonomią i&nbsp;wszystkie trzy nazywać jednak nadal „gorczycą”.
 
 
Gorczyca jest znana ludzkości od dawna, a&nbsp;za przykład można tu podać chociażby Jezusowe porównania królestwa Bożego do ziarnka gorczycy.
 
 
{{ Cytat
 
| Do czego podobne jest królestwo Boże i&nbsp;z czym mam je porównać? Podobne jest do ziarnka gorczycy, które ktoś wziął i&nbsp;posadził w&nbsp;swoim ogrodzie. Wyrosło i&nbsp;stało się wielkim drzewem, tak że ptaki powietrzne gnieździły się na jego gałęziach.
 
| źródło = Jezus z&nbsp;Nazaretu, cyt. w: {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Ewangelia według św. Łukasza
 
  | inni r  = rozdz. 13, wersy 18–19
 
  | adres rozdziału = https://bible.knowing-jesus.com/Luke/13/18
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}}
 
| oryg = Ἔλεγεν οὖν Τίνι ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, καὶ τίνι ὁμοιώσω αὐτήν; ὁμοία ἐστὶν κόκκῳ σινάπεως, ὃν λαβὼν ἄνθρωπος ἔβαλεν εἰς κῆπον ἑαυτοῦ, καὶ ηὔξησεν καὶ ἐγένετο εἰς δένδρον, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατεσκήνωσεν ἐν τοῖς κλάδοις αὐτοῦ. }}
 
 
Ale zaraz, jak drzewem? Gorczyca to roślina jednoroczna, nie wyrasta na więcej niż 60 cm wysokości. To Jezusowi się pomyliło, Łukasz coś pokićkał czy tłumacz przeinaczył?
 
 
Tak czy siak, starożytni Rzymianie wymyślili, że ostry smak gorczycy można nieco złagodzić mieszając go z&nbsp;kwaśnym moszczem winnym. Mieszankę tę nazywali „palącym moszczem”, czyli „''mustum ardens''”, z&nbsp;czego, jak łatwo się domyślić, pochodzi słowo „musztarda”. Przyprawa ta przyjęła się na tyle, że przetrwała nawet upadek Imperium Rzymskiego i&nbsp;w średniowiecznej Europie była na porządku dziennym, z&nbsp;tym że moszcz winny coraz częściej zastępowano sokiem z&nbsp;niedojrzałych winogron albo – tak jak dzisiaj – octem (choć np. słynną musztardę z&nbsp;Dijon nadal robi z&nbsp;białego wina). Co nie znaczy, że średniowieczni Europejczycy nie mieli swoich stereotypów na temat tego, które narody kochają musztardę bardziej niż inne, czego najlepszym przykładem jest wiersz Eustachego Deschamps, XIV-wiecznego prekursora francuskiego szowinizmu kulinarnego, któremu nie smakowało nic poza granicami Francji. [[Wierzynek_–_pierwszy_polski_restaurator?#Dodanie_do_dania|Jego niezbyt pochlebny opis kuchni czeskiej]] już kiedyś cytowałem, teraz pora na wiersz o&nbsp;gastronomii belgijskiej (ten też w&nbsp;moim przekładzie).
 
 
[[File:Szyld Amory.JPG|thumb|upright|Dębowy szyld francuskiego producenta musztardy Amora z&nbsp;targów gastronomicznych w&nbsp;Dijon w&nbsp;1930&nbsp;r.]]
 
 
{{ Cytat
 
| <poem>Czy to w&nbsp;Hanonii, czy w&nbsp;Brabancji,
 
Gdym do obiadu o&nbsp;sos prosił,
 
W której bym kolwiek mieszkał stancji,
 
To na stół sługa mi przynosił –
 
Czy do barana, czy do dzika,
 
Z morskiej czy z&nbsp;rzecznej ryby dania,
 
Czy do zająca, czy królika –
 
Zawsze musztardę bez pytania.
 
 
W Brukseli-m żądał, bym w&nbsp;gospodzie
 
Śledzie i&nbsp;karpia miał na stole,
 
Albo warzoną szczukę w&nbsp;wodzie,
 
A na wieczerzę – dużą solę
 
Z zielonym sosem; zaś gospodarz
 
Spoglądał na mnie jak na drania,
 
Po czym na stół mi kazał podać
 
Zawsze musztardę bez pytania.
 
 
Bez niej ni jeść, ni pić nie można,
 
Bo jej do wody tu dodają!
 
Mieszają z&nbsp;tłuszczem spopod rożna
 
I z&nbsp;wszelkim jadłem ją podają.
 
I wszystko pływa tu w&nbsp;tym sosie,
 
A czeladź w&nbsp;mig i&nbsp;bez wahania
 
Ochoczo na twój stół przynosi
 
Zawsze musztardę bez pytania.
 
 
Imbir czy szafran (jasna sprawa)
 
Nie mają tutaj poważania.
 
Tu jedna tylko jest przyprawa:
 
Zawsze musztarda bez pytania.</poem>
 
 
| oryg = <poem>En Haynaut et en Brabant ay
 
| oryg = <poem>En Haynaut et en Brabant ay
 
Aprins a&nbsp;sauces ordonner;
 
Aprins a&nbsp;sauces ordonner;
Line 176: Line 100:
 
Tousjours sanz demander moustarde.</poem>
 
Tousjours sanz demander moustarde.</poem>
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | inni    = red. Ian S. Laurie, Deborah M. Sinnreich-Levi
+
  | inni    = trans. David Curzon, Jeffrey Fiskin; ed. Ian S. Laurie, Deborah M. Sinnreich-Levi
 
  | tytuł    = Selected Poems
 
  | tytuł    = Selected Poems
 
  | url      = https://epdf.tips/eustache-deschamps-selected-poems-routledge-medieval-texts.html
 
  | url      = https://epdf.tips/eustache-deschamps-selected-poems-routledge-medieval-texts.html
Line 186: Line 110:
 
  | rok      = 2003
 
  | rok      = 2003
 
  | strony  = 116
 
  | strony  = 116
  }}, tłum. własne }}
+
  }} }}
  
[[File:Reklama musztardy.jpg|thumb|upright|Reklama polskiej musztardy z&nbsp;1934&nbsp;r.]]
+
[[File:Reklama musztardy.jpg|thumb|upright|Polish mustard advertisement from 1934]]
  
A kiedy musztarda dotarła do Polski? Pewnie też już w&nbsp;średniowieczu, choć pierwsze wzmianki pisane na jej temat pochodzą dopiero z&nbsp;XVII&nbsp;w. Oto co pisał o&nbsp;niej Szymon Syreński, słynny polski lekarz i&nbsp;botanik:
+
And when did mustard find its way into Poland? Probably no later than in the Middle Ages, although the earliest known written mentions of it come only from the 17th century. This is what Polish Renaissance physician and botanist Szymon Syreński (also known as Simon Syrenius) wrote about it:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Z&nbsp;gorczycy czynią przysmak bardzo osobliwy i&nbsp;zdrowy, którego pospolicie używają przy stole, zwłaszcza czasów zimnych. Ten przysmak zowią właśnie u&nbsp;nas „gorczyczka”, z&nbsp;cudzoziemska „mustarda”, którą każdy według swej woli i&nbsp;upodobania czyni {{...}} Jedni po prostu wiercą nasienie gorczyczne co najświeższe {{...}}, a&nbsp;uwierciszy go w&nbsp;donicy, winem słodkim a&nbsp;miodem roztwarzają. Drudzy kładą cukier a&nbsp;octem rozpuszczają. Inni skórki pomarańczowe w&nbsp;miodzie przyprawione drobno siekają i&nbsp;w mostardę kładą, które smak osobliwy czynią. Niektórzy z&nbsp;gdulami [t.j. gruszkami] albo z&nbsp;da[k]t[y]lami z&nbsp;skórek i&nbsp;z błonek swych ochędożonymi, jako z&nbsp;pigwami, przyprawują, przydając cynamonu, goździków {{...}}
+
| Mustard seeds are made into a&nbsp;peculiar and healthy delicacy which is commonly used at the table, especially in the colder seasons. This delicacy is known as “gorczyczka”, or by the foreign name “mustarda”, and everyone makes it according to their own liking. {{...}} Some simply grind fresh mustard seeds {{...}} and then dissolve them in sweet wine and honey. Others add sugar and vinegar. Others still add finely chopped, honeyed orange zest, which lends the mustard a&nbsp;peculiar taste. Some mix their mustard with pears or skinned dates, as well as with quince, and season it with cinnamon and cloves {{...}}
 +
| oryg = Z&nbsp;gorczycy czynią przysmak bardzo osobliwy i&nbsp;zdrowy, którego pospolicie używają przy stole, zwłaszcza czasów zimnych. Ten przysmak zowią właśnie u&nbsp;nas „gorczyczka”, z&nbsp;cudzoziemska „mustarda”, którą każdy według swej woli i&nbsp;upodobania czyni {{...}} Jedni po prostu wiercą nasienie gorczyczne co najświeższe {{...}}, a&nbsp;uwierciszy go w&nbsp;donicy, winem słodkim a&nbsp;miodem roztwarzają. Drudzy kładą cukier a&nbsp;octem rozpuszczają. Inni skórki pomarańczowe w&nbsp;miodzie przyprawione drobno siekają i&nbsp;w mostardę kładą, które smak osobliwy czynią. Niektórzy z&nbsp;gdulami albo z&nbsp;da[k]t[y]lami z&nbsp;skórek i&nbsp;z błonek swych ochędożonymi, jako z&nbsp;pigwami, przyprawują, przydając cynamonu, goździków {{...}}
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Syreński
 
  | nazwisko = Syreński
Line 201: Line 126:
 
  | rok      = 1613
 
  | rok      = 1613
 
  | strony  = 1205
 
  | strony  = 1205
  }}; cyt. w: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Dumanowski
 
  | nazwisko = Dumanowski
 
  | imię    = Jarosław
 
  | imię    = Jarosław
Line 209: Line 134:
 
  | rok      = 2016
 
  | rok      = 2016
 
  | strony  = 305
 
  | strony  = 305
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
Widać więc, że od początku musztarda istniała u&nbsp;nas w&nbsp;całej gamie odmian, pewnie nawet bogatszej niż dzisiejszy wybór: delikatesowa, francuska, rosyjska, sarepska, chrzanowa, miodowa. Co prawda, w&nbsp;''Compendium ferculorum'' Stanisława Czernieckiego, czyli najstarszej wydanej drukiem polskiej książce kucharskiej, pojawia się tylko jeden przepis na ów „niepospolity ''condiment''(oprócz gorczycy wymaga wina, octu, gruszek, rodzynek i&nbsp;cukru)<ref>{{Cyt  
+
As you can see, even back then Polish people knew quite a&nbsp;few mustard varieties, perhaps even more than the typical modern choice of deli, “French”, “Russian”, brown, horseradish and honey mustards that you can buy in any Polish supermarket. In Stanisław Czerniecki’s ''Compendium Ferculorum'', the <s>oldest</s><ref>Turns out, it wasn't the oldest after all. See: [[Even Older Polish Cookery for Complete Beginners]] (note added on 13 May 2024).</ref> printed cookbook in Polish, there’s only one recipë for this ''“niepospolity condiment”'', or “uncommon condiment” (it calls for mustard seeds, wine, vinegar, pears, raisins and sugar),<ref>{{Cyt  
 
  | nazwisko = Czerniecki
 
  | nazwisko = Czerniecki
 
  | imię    = Stanisław
 
  | imię    = Stanisław
Line 220: Line 145:
 
  | rok      = 1682
 
  | rok      = 1682
 
  | strony  = 95
 
  | strony  = 95
  }}</ref>, ale w&nbsp;innych staropolskich poradnikach można znaleźć ich więcej. Co ciekawe, większość z&nbsp;nich była na słodko. I&nbsp;może nie powinna dziwić sama słodkość, bo w&nbsp;końcu i&nbsp;dzisiaj popularna jest musztarda miodowa, ale zaskakiwać może różnorodność słodkich dodatków. Najciekawszy dla mnie jest XVIII-wieczny przepis na musztardę z&nbsp;dodatkiem gruszek i&nbsp;miodownika (czyli mocno miodowego piernika), który znajdziecie na końcu wpisu.
+
  }}</ref>, but you can find more in other Old-Polish advice books. Curiously, most of them recommend making your mustard sweet. Sweet mustard may not be very surprising (honey mustard is still quite popular in our own times), but the very diversity of possible sweet ingredients could boggle you mind. What has caught my attention is an 18th-century recipë for mustard flavoured with pears and honey cake (a&nbsp;kind of gingerbread), which you will find at the end of this post.
  
Wraz z&nbsp;rozwojem receptur na musztardę rozwijały się też sposoby jej eleganckiego podania na stole. Pamiętacie [[Z_wizytą_w_Soplicowie:_Ostatnia_uczta_staropolska#Arcyserwis|Mickiewiczowski opis soplicowskiego serwisu stołowego]]? Według Jędrzeja Kitowicza nieodzownym elementem takiego serwisu były „bańki” osadzone w&nbsp;metalowych obrączkach przylutowanych do pionowych elementów konstrukcji.
+
As new mustard recipës were being developed, so did novel ways to serve the mustard on the table in an elegant way. You may remember [[Epic_Cooking:_The_Last_Old_Polish_Feast#The_Centrepiece_Masterpiece|Adam Mickiewicz’s poetic description of the elaborate centrepiece of Soplicowo]]. According to Jędrzej Kitowicz, an indispensable element of such a&nbsp;centrepiece were spherical receptacles he called “bubbles”, sitting snugly in metal rings welded to vertical parts of the structure.  
  
[[File:Bańki srebrne z&nbsp;łyżeczkami wyzłacanymi.jpg|thumb|left|Bańki srebrne z&nbsp;łyżeczkami takimiż, w&nbsp;środku wyzłacanymi]]
+
[[File:Bańki srebrne z łyżeczkami wyzłacanymi.jpg|thumb|left|Silver bubbles with spoons of the same metal, gilded inside]]
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
| W&nbsp;każdej z&nbsp;tych obrączek stała wetkniętą bańka misterna z&nbsp;nakrywadłem srebrna, albo też kryształowa srebrem w&nbsp;kilkoro obwiedziona; te bańki {{...}} dlatego osadzone były w&nbsp;{{...}} obrączki, ażeby nie podlegały nieostrożnemu wywróceniu. Służyły zaś do octu, oliwy, cukru {{...}} i&nbsp;musztardy, których ingrediencji panowie zażywali, gdy {{...}} jakiej potrawie smaku lepszego podług dotkliwości języka swego przydać chcieli; musztardę zaś brali do sztuki mięsa i&nbsp;kiełbasy pieczonej, z&nbsp;którą kiełbasę sądzili być zdrowszą i&nbsp;smaczniejszą. {{...}} W&nbsp;bańce z&nbsp;musztardą była łyżeczka proporcjonalna do bańki z&nbsp;trzonkiem zakrzywionym, głęboka jak wiaderko, srebrna, w&nbsp;środku wyzłacana {{...}} Bańki z&nbsp;oliwą i&nbsp;octem kto potrzebował, odkrył przykrywadło i&nbsp;nalał sobie likworu łatwo ciekącego. Że zaś musztarda, jako gęściejsza, nie tak łatwy ciek miała, dlatego do niej przydawano łyżkę, bez której nalewający musztardy, albo by za zbytnim nachyleniem bańki razem wiele nalał, albo za małym długo by ciągnącej się masy powoli czekał.
+
| In each of these rings there was a&nbsp;lidded bubble, fashioned either out of silver or crystal with silver elements. These bubbles {{...}} were placed inside {{...}} the rings so that they wouldn’t be tipped by accident. They were filled with vinegar, olive oil, sugar {{...}} and mustard, which the diners used, when {{...}} wishing to enhance the flavour of some dish according to the subtlety of their palates. Mustard was used with boiled meats and grilled sausages, which they believed to be more healthy and flavourful when eaten with this condiment. {{...}} In the mustard bubble there was a&nbsp;proportionally sized spoon, silver, gilded inside, with a&nbsp;crooked handle. Whoever wished for some oil or vinegar, could just open the lid and pour the liquid; mustard, however, was thicker and wouldn’t pour so easily, hence the spoon, without which the diner would either pour too much by tilting the bubble excessively or wait too long for the thick mass to ooze out.
 +
| oryg = W&nbsp;każdej z&nbsp;tych obrączek stała wetkniętą bańka misterna z&nbsp;nakrywadłem srebrna, albo też kryształowa srebrem w&nbsp;kilkoro obwiedziona; te bańki {{...}} dlatego osadzone były w&nbsp;{{...}} obrączki, ażeby nie podlegały nieostrożnemu wywróceniu. Służyły zaś do octu, oliwy, cukru {{...}} i&nbsp;musztardy, których ingrediencji panowie zażywali, gdy {{...}} jakiej potrawie smaku lepszego podług dotkliwości języka swego przydać chcieli; musztardę zaś brali do sztuki mięsa i&nbsp;kiełbasy pieczonej, z&nbsp;którą kiełbasę sądzili być zdrowszą i&nbsp;smaczniejszą. {{...}} W&nbsp;bańce z&nbsp;musztardą była łyżeczka proporcjonalna do bańki z&nbsp;trzonkiem zakrzywionym, głęboka jak wiaderko, srebrna, w&nbsp;środku wyzłacana {{...}} Bańki z&nbsp;oliwą i&nbsp;octem kto potrzebował, odkrył przykrywadło i&nbsp;nalał sobie likworu łatwo ciekącego. Że zaś musztarda, jako gęściejsza, nie tak łatwy ciek miała, dlatego do niej przydawano łyżkę, bez której nalewający musztardy, albo by za zbytnim nachyleniem bańki razem wiele nalał, albo za małym długo by ciągnącej się masy powoli czekał.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Kitowicz
 
  | nazwisko = Kitowicz
Line 239: Line 165:
 
  | tom      = 3
 
  | tom      = 3
 
  | strony  = 165–167
 
  | strony  = 165–167
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
== Keczup – „coś w&nbsp;rodzaju kabulu” ==
+
== Ketchup, “Something Akin to Kabul” ==
[[File:TT Włocławek.png|thumb|upright|Keczupy truskawkowy i&nbsp;porzeczkowy. Źródło: Twitter.]]
+
[[File:TT Włocławek.png|thumb|upright|Strawberry and and red-currant-flavoured ketchups made in Poland. Source: Twitter.]]
  
W sierpniu zeszłego roku na portalu Wirtualna Polska pojawił się artykuł pt. [https://finanse.wp.pl/truskawkowy-keczup-od-firmy-wloclawek-internauci-w-szoku-6412050532366465a „Truskawkowy keczup od firmy Włocławek: Internauci w&nbsp;szoku”.] Jak przystało na nowoczesne dziennikarstwo, artykuł ten był w&nbsp;całości oparty na dwóch wpisach na Twitterze. W&nbsp;[https://twitter.com/michaljadczak/status/1160165241117970432 jednym z&nbsp;nich,] opublikowanym przez pana Michała Jadczaka, było zdjęcie dwóch plastikowych butelek – jednej z&nbsp;„ketchupem z&nbsp;truskawką”, drugiej – „z czerwoną porzeczką”. Fotografia była opatrzona podpisem: „Skandal! Profanacja! To już koniec..:/” (interpunkcja oryginalna). Liczne komentarze innych użytkowników Twittera potwierdzały szok, jaki wywołała wiadomość o&nbsp;dodawaniu do keczupu owoców innych roślin niż pomidor, ewentualnie wiązały ten skandal z&nbsp;doniosłym faktem, iż keczup marki Włocławek nie jest już produkowany we Włocławku.  
+
In August last year, a&nbsp;Polish news portal published an article entitled [https://finanse.wp.pl/truskawkowy-keczup-od-firmy-wloclawek-internauci-w-szoku-6412050532366465a “Strawberry Ketchup from Włocławek: Internet Users in Shock”.] As usual in modern journalism, the article was based entirely on two tweets. [https://twitter.com/michaljadczak/status/1160165241117970432 One of them,] by Mr. Michał Jadczak, contained a&nbsp;picture of two red plastic bottles with labels reading, in Polish, “Ketchup with strawberries” and “Ketchup with red currants”. The picture was captioned: “Scandal! Sacrilege! The end is nigh..:/”. In their comments, many Twitter users expressed their dismay at someone’s nerve to adulterate ketchup with fruits of plants other than tomato. Some linked this scandal to the momentous fact that Włocławek-brand ketchup was actually no longer made in the town of Włocławek{{czyt|Włocławek}}.
  
Jeśli Was również keczup truskawkowy szokuje, to co powiecie na keczup grzybowy? Albo orzechowy? Ostrygowy? Pochodzenie keczupu, jak się okazuje, jest nie mniej starożytne niż musztardy, ale podczas gdy ''mustum ardens'' sprzed wieków rozpoznalibyśmy i&nbsp;dzisiaj jako musztardę, to keczup długo ewoluował, zanim stał się gęstym, jednolicie czerwonym i&nbsp;słodkim sosem pomidorowym, który znamy dzisiaj.
+
If you, too, are shocked by strawberry ketchup, then what would you say to mushroom ketchup? Or walnut ketchup? Oyster ketchup, anyone? It turns out that the origin of this condiment is no less ancient than that of mustard, but while we would easily recognize ''mustum ardens'' from centuries ago as mustard, we would be hard pressed to recognize original ketchup as ketchup. It has come a&nbsp;long way to become the uniform, thick, red, sweet sauce we know today.
  
Otóż keczup rozpoczął swoją karierę gdzieś w&nbsp;Azji Południowo-Wschodniej, w&nbsp;charakterze… sosu rybnego. Krew i&nbsp;wnętrzności wypatroszonych ryb, jak też małe rybki bez innego zastosowania gospodarczego, solono i&nbsp;pozostawiano, by sfermentowały. Smród musiał przy tym być niesamowity, ale tylko na początku produkcji. W&nbsp;miarę, jak ta mieszanka fermentowała, zapach robił się coraz łagodniejszy, a&nbsp;smak przyjemniejszy. Powstawał w&nbsp;ten sposób płyn będący naturalnym źródłem glutaminianu sodu – inaczej mówiąc, coś w&nbsp;rodzaju magi. W&nbsp;północnowietnamskim dialekcie języka chińskiego taki sos nazywano „''-tsiap''.  
+
Ketchup began its career somewhere in Southeast Asia as… fish sauce. It was originally made by salting fish blood and innards, as well as whole fish that were too small for any other use, and leaving the whole mess to pickle. The smell must have been overwhelming, but only at the beginning of the process. As the mixture was fermenting, the scent and the taste were becoming milder and more palatable. The liquid thus obtained was a&nbsp;natural source of monosodium glutamate; in other words, a&nbsp;kind of ancient Maggi seasoning. In the Chinese dialect spoken in northern Vietnam, this sauce was called ''“kê-tsiap”''.
  
[[File:Fish vs Soy Sauce map.png|thumb|left|upright|Przybliżony zasięg użycia fermentowanych sosów w&nbsp;Azji Wschodniej i&nbsp;Południowo-Wschodniej<ref>{{Cyt  
+
[[File:Fish vs Soy Sauce map.png|thumb|left|upright|Approximate ranges of fermented-sauces usage in East and Southeast Asia<ref>{{Cyt  
 
  | nazwisko = Lee
 
  | nazwisko = Lee
 
  | imię    = Cherl-Ho
 
  | imię    = Cherl-Ho
Line 266: Line 192:
 
  | rok      = 1993
 
  | rok      = 1993
 
  | strony  = 22
 
  | strony  = 22
  }}</ref> {{legenda|#ffcc00|Sos sojowy}}{{legenda|#ff6600|Sos rybny}}]]
+
  }}</ref> {{legenda|#ffcc00|Soy sauce}}{{legenda|#ff6600|Fish sauce}}]]
  
Co ciekawe, tego rodzaju sos rozpowszechnił się głównie na południu Chin, na Półwyspie Indochińskim i&nbsp;w Indonezji, ale bardziej na północ − w&nbsp;większej części Chin, w&nbsp;Korei i&nbsp;w Japonii − już nie. Dlaczego? Bo na północy istniał prostszy w&nbsp;produkcji odpowiednik: sos sojowy. Natomiast sos rybny produkowano dawniej również nad Morzem Śródziemnym. W&nbsp;starożytnym Rzymie produkcja różnych sosów z&nbsp;fermentowanych ryb (takich jak  ''liquamen'', którego używano w&nbsp;kuchni, oraz ''garum'', który stosowano jako przyprawę stołową) to był poważny biznes. W&nbsp;Barcelonie zwiedzałem kiedyś ruiny fabryki takich sosów, które leżą tuż obok ruin starożytnej winiarni. A&nbsp;więc obok siebie produkowano moszcz, z&nbsp;którego wyrabiano protoplastę dzisiejszej musztardy, i&nbsp;sos rybny podobny do tego, z&nbsp;którego wywodzi się keczup.  
+
What’s interesting, this kind of sauce was most popular in southern China, Indochina and Indonesia – but not further north, in most of China, Korea and Japan. Why? Well, in the north there was an easier-to-make alternative: the soy sauce. Fish sauce, on the other hand, was also produced in the Mediterranean Sea basin. Manufacture of various kinds of fish sauce (such as ''liquamen'', which was used for cooking, and ''garum'', a&nbsp;table seasoning) was a&nbsp;big business in ancient Rome. I once visited in Barcelona the ancient ruins of a&nbsp;fish-sauce factory, which had stood next door to an ancient winery. Which means that must, which was used to make old-time mustard, was produced right next to fish sauce, closely related to the ancestor of modern ketchup.
  
Niestety znajomość rzymskiej techniki produkcji sosu rybnego, w&nbsp;przeciwieństwie do musztardy, zaczęła popadać w&nbsp;zapomnienie wraz z&nbsp;upadkiem rzymskiej cywilizacji (trochę dłużej przetrwała w&nbsp;Bizancjum). We Włoszech ''garum'' zostało wyparte przez nieco inny przysmak, robiony z&nbsp;solonej, fermentowanej i&nbsp;prasowanej ikry, zwany ''bottarga''. Trzeba było poczekać do epoki wielkich odkryć geograficznych, żeby zachodni Europejczycy mogli na nowo zetknąć się z&nbsp;sosami rybnymi.
+
Alas, the technology of fish-sauce production, unlike that of mustard, was gradually forgotten after the fall of the Roman civilization (it did survive somewhat longer in the Byzantine Empire). In Italy, ''garum'' was eventually replaced by another delicacy, made from salted, fermented and pressed fish roe, known as botargo. It wasn’t until the Age of Exploration that Europeans could come across fish sauces again.
  
Ale zanim Anglicy po raz pierwszy napotkali w&nbsp;Indonezji coś, co miejscowi nazywali „''kecap''” (wym. ''keczap''), to słowo zdążyło już rozszerzyć znaczenie na wszystkie sosy; dzisiejsi Indonezyjczycy nazywają tak głównie sos sojowy. Anglicy przejęli ów wyraz na oznaczenie wszelkich przetworów z&nbsp;długim czasem trwania. W&nbsp;przeciwieństwie do sosów, które na bieżąco przyrządzano do konkretnego dania, ''ketchup'' bądź ''catsup'' (angielska pisownia dotąd się nie ustandaryzowała) butelkowano i&nbsp;chowano w&nbsp;spiżarni na długie miesiące, a&nbsp;nawet lata. Pewna brytyjska książka kucharska z&nbsp;XVIII&nbsp;w. podawała nawet przepis na rybno-grzybowo-piwny ''katch-up'' mający wytrzymać dwadzieścia lat.<ref>{{Cyt  
+
But by the time the English could first sample something the locals in Indonesia referred to as ''“kecap”'', this word had already expanded its meaning to cover all kinds of sauces; in fact, modern Indonesians use it mostly when talking about soy sauce. The English borrowed the word and used it for condiments that were meant to last long, as opposed to sauces, which were prepared just before a&nbsp;meal. Ketchup, or catsup, could be bottled and stored for months or even years. One 18th-century British cookbook contains a&nbsp;recipë “to make ketch-up that will keep twenty years”.<ref>{{Cyt  
 
  | tytuł    = A&nbsp;Curious Collection of Receipts in Cookery, Pickling, Family Physic
 
  | tytuł    = A&nbsp;Curious Collection of Receipts in Cookery, Pickling, Family Physic
 
   | rozdział        = To Make Katch-up That Will Keep Twenty Years
 
   | rozdział        = To Make Katch-up That Will Keep Twenty Years
Line 279: Line 205:
 
  | rok      = 1742
 
  | rok      = 1742
 
  | strony  = 22–23
 
  | strony  = 22–23
  }}; cyt. w: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Smith
 
  | nazwisko = Smith
 
  | imię    = Andrew F.
 
  | imię    = Andrew F.
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America's National Condiment, with Recipes
+
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America’s National Condiment, with Recipës
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | miejsce  = Columbia, SC
 
  | miejsce  = Columbia, SC
Line 288: Line 214:
 
  | url      = https://books.google.pl/books?id=hAq_EvcAIW4C&lpg=PA164&pg=PA164
 
  | url      = https://books.google.pl/books?id=hAq_EvcAIW4C&lpg=PA164&pg=PA164
 
  | strony  = 164
 
  | strony  = 164
  }}</ref> Oprócz rybnych i&nbsp;grzybowych były też popularne keczupy ostrygowe oraz z&nbsp;niedojrzałych orzechów włoskich, ale zachowały się też przepisy na keczupy ogórkowe, śliwkowe, agrestowe, cytrynowe, gronowe, brzoskwiniowe, paprykowe, fasolowe, homarowe, wątróbkowe, omułkowe, a&nbsp;nawet keczup śledziowy, który muszę kiedyś wypróbować. Co je wszystkie łączyło? Zawartość środków konserwujących, najczęściej soli oraz octu, czasem zastępowanego mocnym winem, wygazowanym piwem lub cydrem, oraz egzotycznych przypraw, jak imbir, gałka muszkatołowa czy goździki.  
+
  }}</ref> Apart from fish and mushroom ketchups, popular varieties included ketchups made from oysters or unripe walnuts, but recipës are also known for cucumber, plum, gooseberry, grape, peach, pepper, bean, lobster, liver, mussel and even herring ketchups (I need to try out the herring one someday). What did they all have in common? Preservatives – usually salt and vinegar, the latter sometimes replaced with strong wine, stale beer or cider, as well as exotic spices, such as ginger, nutmeg and cloves.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weź zielonych jeszcze orzechów włoskich, ubij je dobrze w&nbsp;moździerzu i&nbsp;odcedź z&nbsp;nich sok. Odstaw na dwanaście godzin, po czym do kwarty [ok. litra] soku dodaj sześć drobno posiekanych śledzi z&nbsp;odrobiną solanki, w&nbsp;której się moczyły. Mieszaninę włóż do rondla, dodaj odrobinę kwiatu muszkatołowego, około dwudziestu goździków i&nbsp;pół uncji [ok. 15&nbsp;g] ziela angielskiego. Gotuj to wszystko na wolnym ogniu przez pół godziny, potem odcedź przez chustę i&nbsp;włóż z&nbsp;powrotem do rondla, dodając od dwudziestu do trzydziestu szalotek oraz pintę [ok. pół litra] octu. Gotuj, aż szalotki zmiękną, po czym wstaw rondel do misy z&nbsp;wodą, żeby go schłodzić. Schłodzoną mieszaninę odcedź przez chustę i&nbsp;zabutelkuj na później.
+
| Take walnuts while green, beat them well in a&nbsp;mortar and strain the juice. Let it stand for twelve hours, then to a&nbsp;quart of the fine juice put six herrings with a&nbsp;little of the pickle, having cut the herrings very fine. Put the mixture in a&nbsp;stewpan, adding to it a&nbsp;little mace, about twenty cloves, and half an ounce of alspice. Boil the whole over a&nbsp;slow fire for half an hour, then strain it through a&nbsp;fine cloth, put again into the pan, adding to it twenty or thirty eschalots and half a&nbsp;pint of vinegar. Let it boil till the eschalots are tender, then put it into a&nbsp;basin to cool, when cool run it through a&nbsp;fine cloth and bottle it for use.  
| oryg = Take walnuts while green, beat them well in a&nbsp;mortar and strain the juice. Let it stand for twelve hours, then to a&nbsp;quart of the fine juice put six herrings with a&nbsp;little of the pickle, having cut the herrings very fine. Put the micture in a&nbsp;stewpan, adding to it a&nbsp;little mace, about twenty cloves, and half an ounce of alspice. Boil the whole over a&nbsp;slow fire for half an hour, then strain it through a&nbsp;fine cloth, put again into the pan, adding to it twenty or thirty eschalots and half a&nbsp;pint of vinegar. Let it boil till the eschalots are tender, then put it into a&nbsp;basin to cool, when cool run it through a&nbsp;fine cloth and bottle it for use.  
 
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Alsop
 
  | nazwisko = Alsop
Line 302: Line 227:
 
  | rok      = 1814
 
  | rok      = 1814
 
  | strony  = 249
 
  | strony  = 249
  }}; cyt. w: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Smith
 
  | nazwisko = Smith
 
  | imię    = Andrew F.
 
  | imię    = Andrew F.
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America's National Condiment, with Recipes
+
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America’s National Condiment, with Recipës
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | miejsce  = Columbia, SC
 
  | miejsce  = Columbia, SC
Line 311: Line 236:
 
  | url      = https://books.google.pl/books?id=hAq_EvcAIW4C&lpg=PA163&pg=PA163
 
  | url      = https://books.google.pl/books?id=hAq_EvcAIW4C&lpg=PA163&pg=PA163
 
  | strony  = 163
 
  | strony  = 163
  }}, tłum. własne }}
+
  }} }}
  
Wydaje się, że w&nbsp;XVIII&nbsp;w. keczup był już dość dobrze zadomowiony w&nbsp;całym Imperium Brytyjskim. Jonathan Swift, znany głównie jako autor ''Podróży Guliwera'', podał „''catsup''” jako jeden z&nbsp;przykładów swojskiego, brytyjskiego jadła, przeciwstawionego francuskim „zupom i&nbsp;frykasom”, w&nbsp;jednym ze swoich satyrycznych wierszy. Ale z&nbsp;drugiej strony, keczup pojawia się tam w&nbsp;jednej linijce kawiorem i&nbsp;wspomnianą już botargą, co pokazuje, że nadal był klasyfikowany razem z&nbsp;owocami morza. Oto fragment owego wiersza, poświęcony bogini łakomstwa, w&nbsp;moim przekładzie:
+
By the 18th century, ketchup had become a&nbsp;familiar condiment throughout the British Empire. Jonathan Swift, known especially as the author of ''Gulliver’s Travels'', gave “catsup” as an example of “home-bred British” food, as opposed to French “soups and fricassees”, in one of his satirical poems. He mentioned catsup in the same line as caviar and the aforementioned botargo, which shows that it was still classified as seafood.  
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| <poem>Żarłoczność tedy z&nbsp;swą łapą tłustą
+
| <poem>Then Gluttony, with greasy paws,
I z&nbsp;zawiązaną pod żuchwą chustą, {{...}}
+
Her napkin pinn’d up to her jaws, {{...}}
W szeroki fotel klinem zatknięta,
 
Potrójnej porcji żarciem zajęta,
 
Co brzucha nigdy nie napełniła,
 
Napychać własne ludzi uczyła.
 
Z Galii w&nbsp;chodaki żerców obutych
 
Przysłała do nas warzyć raguty;
 
By nam wciskali swe rarytasy,
 
Miast chleba z&nbsp;serem – zupy, frykasy;
 
A gwoli smaku bardziej swojskiego:
 
Kawior, botargę, keczup do tego.
 
</poem>
 
| oryg = <poem>Then Gluttony, with greasy paws,
 
Her napkin pinn'd up to her jaws, {{...}}
 
 
Wedged in a&nbsp;spacious elbow-chair,
 
Wedged in a&nbsp;spacious elbow-chair,
 
And on her plate a&nbsp;treble share,
 
And on her plate a&nbsp;treble share,
As if she ne'er could have enough,
+
As if she ne’er could have enough,
 
Taught harmless man to cram and stuff.
 
Taught harmless man to cram and stuff.
 
She sent her priest in wooden shoes
 
She sent her priest in wooden shoes
Line 353: Line 265:
 
  | tom      = XXXVIII
 
  | tom      = XXXVIII
 
  | strony  = 116–117
 
  | strony  = 116–117
  }}, tłum. własne }}  
+
  }} }}  
  
[[File:Mushroom ketchup Amazon.jpg|thumb|Współczesny keczup grzybowy]]
+
[[File:Mushroom ketchup Amazon.jpg|thumb|Modern mushroom ketchup]]
  
Jeśli keczup można było robić praktycznie ze wszystkiego, to ktoś w&nbsp;końcu musiał wymyślić, żeby robić go z&nbsp;pomidorów. Tylko kto? Pomidory nie należą do rodzimej flory ani Indonezji, ani Wysp Brytyjskich. Europejczycy, którzy zetknęli się z&nbsp;pomidorami wraz z&nbsp;odkryciem Ameryki, długo nie mogli się do nich przekonać, bo dzikie pomidory z&nbsp;wyglądu najbardziej przypominały im wilczą jagodę, lulecznicę i&nbsp;tym podobne rośliny silnie trujące. Logiczne zatem, że pomysł na keczup pomidorowy pojawił się na kontynencie, z&nbsp;którego pomidor pochodzi, czyli w&nbsp;Ameryce. W&nbsp;nowo powstałych Stanach Zjednoczonych Ameryki ''tomato ketchup'' był już na przełomie XVIII i&nbsp;XIX&nbsp;w. popularnym kondymentem. Tak jak do innych keczupów, dodawano do niego octu, alkoholu, ostrych przypraw, a&nbsp;od lat 40. XIX&nbsp;w. – również jako środek konserwujący – cukru. W&nbsp;smaku zaczął więc przypominać keczup, jaki znamy dzisiaj. A&nbsp;z&nbsp;wyglądu? Dawne odmiany pomidorów były żółte (zresztą stąd ich nazwa: „''pomo d'oro''” to po włosku „złote jabłko”); do tego keczup często filtrowano tak, by zamiast gęstego sosu otrzymać rzadki żółtawy płyn.  
+
Ketchup could have been made from almost anything, so it was just a&nbsp;matter of time until someone got the idea of making ketchup out of tomatoes. But who? The tomato plant isn’t native to either Indonesia or the British Isles. Long after the first specimens were brought from America, Europeans were still apprehensive about it, because it reminded them of deadly nightshade, henbane bell and other related, highly toxic plants. It follows that tomato ketchup was invented on the same continent the tomato comes from. At the turn of the 19th century, tomato ketchup was already a&nbsp;popular condiment in the newly established United States of America. Just like other ketchups, it was enhanced by the addition of vinegar, spices and, starting in the 1840s, sugar (which also played the role of a&nbsp;preservative). Ketchup was starting to taste like it does today. And what did it look like? Old varieties of tomato were yellow (hence its Italian name, ''“pomo d’oro”'', or “golden apple”, which has been borrowed into Polish and a&nbsp;few other languages). And ketchup was often strained and filtered, so it was a&nbsp;runny yellowish liquid rather than a&nbsp;thick red sauce.  
  
Na ziemiach polskich keczup pojawił się stosunkowo późno, a&nbsp;jeszcze więcej czasu trzeba było, zanim Polacy go polubili. Mniej więcej w&nbsp;połowie XIX&nbsp;w. w&nbsp;warszawskich gazetach zaczęły pojawiać się reklamy importera różnorakich pikli i&nbsp;sosów angielskich, w&nbsp;tym również keczupu (orzechowego). Jego nazwa zapisana była po angielsku (choć z&nbsp;błędami) i&nbsp;wyraźnie traktowana jako coś nad Wisłą zupełnie egzotycznego.  
+
It took a&nbsp;long time for the Polish people to learn what ketchup is and even longer for them to acquire a&nbsp;taste for it. First advertisements for “wallnut ketchup”, an exotic sauce imported from Britain, started to appear in Warsaw newspapers around the middle of the 19th century.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Pekeflejsz, ozory wędzone i&nbsp;Schlak-Wurst Hamburskie, jakoteż świeże Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta, i&nbsp;wiele innych; Sardynki w&nbsp;mniejszych i&nbsp;większych puszkach, Ser angielski Chester, nadeszły Koleją żelażną, i&nbsp;nabyć ich można w&nbsp;handlu A. Koelichen przy ulicy Długiej {{...}}
+
| Cured meats, smoked tongues and Hamburg Schlackwurst, as well as Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta and many other sauces, sardines in smaller and larger tins, English Chester cheese have arrived by rail and may be purchased at A. Keolichen’s delicatessen at Długa Street {{...}}
 +
| oryg = Pekeflejsz, ozory wędzone i&nbsp;Schlak-Wurst Hamburskie, jakoteż świeże Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta, i&nbsp;wiele innych; Sardynki w&nbsp;mniejszych i&nbsp;większych puszkach, Ser angielski Chester, nadeszły Koleją żelażną, i&nbsp;nabyć ich można w&nbsp;handlu A. Koelichen przy ulicy Długiej {{...}}
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | tytuł    = Kurier Warszawski
 
  | tytuł    = Kurier Warszawski
   | rozdział        = Reklama delikatesów Koelichena
+
   | rozdział        = Advertisement for the Koelichen delicatessen
 
   | adres rozdziału = https://polona.pl/item/kurjer-warszawski-1850-no-132-23-maja,OTc3NTY0Mjc/5
 
   | adres rozdziału = https://polona.pl/item/kurjer-warszawski-1850-no-132-23-maja,OTc3NTY0Mjc/5
 
  | wydawca  =  
 
  | wydawca  =  
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 23 maja 1850
+
  | data    = 23 May 1850
 
  | wolumin  = 132
 
  | wolumin  = 132
 
  | strony  = 702
 
  | strony  = 702
  }} (pisownia oryginalna) }}
+
  }}, own translation (English words left in their original spelling) }}
  
W 1885&nbsp;r. pewien propagator nowoczesnego rolnictwa próbował zaszczepić w&nbsp;Polsce znajomość wyrobu keczupu jako sposobu konserwacji owoców i&nbsp;warzyw. Przy okazji zaproponował urocze spolszczenie angielskiego terminu na „kwasób”. Widać, że keczup, jaki on znał, nadal był rzadkim kwaśnym sokiem, a&nbsp;nie gęstym ulepkiem.
+
In 1885, one advocate for modern agriculture tried to teach Polish land owners to preserve their produce in the form of ketchup. For him, ketchup was still a&nbsp;runny sour liquid and not a&nbsp;thick syrupy sauce.  
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Soki owocowe są dwojakie. Jedne są mniej lub więcej cukrzone i&nbsp;służą do zaprawienia napojów, np. wody, herbaty i&nbsp;wódki, tudzież potraw mącznych i&nbsp;do robienia lodów. Drugie są mniej lub więcej octem zaprawione i&nbsp;służą do potraw mięsnych. Ten rodzaj soków jest przez Anglików i&nbsp;Amerykanów używany i&nbsp;nazywa się keczup. Dla rozróżnienia {{...}} zostawmy [drugim] ich nazwę angielską, zmienioną z&nbsp;keczup na kwasób. {{...}}
+
| There are two kinds of fruit juices. One kind is more or less sweetened with sugar and is used for flavouring beverages, such as water, tea or vodka, as well as flour-based dishes and ice cream. The other kind is seasoned with more or less vinegar and is used as a&nbsp;condiment for meat dishes. The latter kind is used by the English and the Americans, who call it “ketchup”. To differentiate between the two, {{...}} we shall refer to the latter kind by its English name, Polonized from “ketchup” to “kwasób”. {{...}}
 +
 
 +
Kwasób may be made from tomatoes, walnuts or cucumbers. English ketchup is always well seasoned with vinegar, salt, pepper, paprika, sometimes also mustard seeds or ginger, nutmeg, etc.
 +
| oryg = Soki owocowe są dwojakie. Jedne są mniej lub więcej cukrzone i&nbsp;służą do zaprawienia napojów, np. wody, herbaty i&nbsp;wódki, tudzież potraw mącznych i&nbsp;do robienia lodów. Drugie są mniej lub więcej octem zaprawione i&nbsp;służą do potraw mięsnych. Ten rodzaj soków jest przez Anglików i&nbsp;Amerykanów używany i&nbsp;nazywa się keczup. Dla rozróżnienia {{...}} zostawmy [drugim] ich nazwę angielską, zmienioną z&nbsp;keczup na kwasób. {{...}}
  
 
Kwasób bywa pomidorowy, orzechowy lub ogórkowy. Każdy keczup angielski jest mocno octem, solą, pieprzem, papryką, niektóry zarazem gorczycą lub imbirem, gałką muszkatową itp. przyprawiony.
 
Kwasób bywa pomidorowy, orzechowy lub ogórkowy. Każdy keczup angielski jest mocno octem, solą, pieprzem, papryką, niektóry zarazem gorczycą lub imbirem, gałką muszkatową itp. przyprawiony.
Line 383: Line 299:
 
  | nazwisko = Rogojski
 
  | nazwisko = Rogojski
 
  | imię    = Józef Bohdan
 
  | imię    = Józef Bohdan
  | tytuł    = Owocarstwo, czyli Nowe sposoby użytkowania z&nbsp;owoców drzew owocowych w&nbsp;klimacie naszym wzrastających
+
  | tytuł    = Owocarstwo, czyli Nowe sposoby użytkowania z&nbsp;owoców drzew owocowych w&nbsp;klimacie naszym wzrastających
 
  | url      = https://polona.pl/item/owocarstwo-czyli-nowe-sposoby-uzytkowania-z-owocow-drzew-owocowych-w-klimacie-naszym,ODk3NTQyNDY/76
 
  | url      = https://polona.pl/item/owocarstwo-czyli-nowe-sposoby-uzytkowania-z-owocow-drzew-owocowych-w-klimacie-naszym,ODk3NTQyNDY/76
 
  | wydawca  = Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego
 
  | wydawca  = Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego
Line 391: Line 307:
 
  }} }}
 
  }} }}
  
Moim zdaniem, wielka szkoda, że „kwasób” się w&nbsp;polszczyźnie nie przyjął. Zamiast niego mamy nie do końca przyswojoną pożyczkę z&nbsp;angielskiego, którą nie wiadomo, jak pisać („ketchup” czy „keczup”?) ani jak czytać (''keczup'' czy ''keczap''?). Jeszcze przez dużą część XX&nbsp;w. było to słowo mało w&nbsp;Polsce znane. Rozmówki polsko-angielskie z&nbsp;1903&nbsp;r. tłumaczą wyrażenie „''fried oysters with ketchup''” (wymowa podana w&nbsp;rozmówkach: ''freijd ejsters uidz keczepp'') jako „ostrygi pieczone z&nbsp;rajskimi jabłuszkami”.<ref>{{Cyt  
+
I think it’s a&nbsp;great loss to Polish vocabulary that the word he coined, ''“kwasób”''{{czyt|kwasób}}, from ''“kwas”'', “sour”), has never caught on. Instead, Polish people are stuck with a&nbsp;poorly adopted borrowing on which they can’t even agree how to spell (“ketchup” or “keczup”?) nor how to read (''keh-choop''{{czyt|keczup}} or ''keh-chup''{{czyt|keczap}}?), and which remained quite obscure well into the 20th century. A&nbsp;Polish-English phrasebook from 1903 translated the menu item “fried oysters with ketchup” as ''“ostrygi pieczone z&nbsp;rajskimi jabłuszkami”'',<ref>{{Cyt  
 
  | tytuł    = Księga Uciechy i&nbsp;Pożytku
 
  | tytuł    = Księga Uciechy i&nbsp;Pożytku
 
   | rozdział        = Podróż do Ameryki
 
   | rozdział        = Podróż do Ameryki
Line 397: Line 313:
 
  | wydawca  = Bolesław Londyński
 
  | wydawca  = Bolesław Londyński
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 4 kwietnia 1903
+
  | data    = 4 April 1903
  | wolumin  = nr 3
+
  | wolumin  = No. 3
 
  | strony  = 164
 
  | strony  = 164
  }}</ref> Tu najwyraźniej nie tylko „keczup”, ale i&nbsp;„pomidor” został uznany za słowo jeszcze dla przeciętnego Polaka niezrozumiałe.
+
  }}</ref> which literally means “roasted oysters with apples of paradise”. Apparently, whoever devised the phrasebook was convinced that not only “ketchup”, but even ''“pomidor”'' (the Polish word for “tomato”), would have been unfamiliar to the average Pole.
  
W okresie międzywojennym keczup pomidorowy (i jego reklamy) był już w&nbsp;Stanach Zjednoczonych na porządku dziennym. Jeśli wierzyć korespondentowi jednej z&nbsp;ówczesnych polskich gazet, w&nbsp;Ameryce wszelkie potrawy były zalewane keczupem w&nbsp;takich ilościach, że wszystkie smakowały dokładnie tak samo.
+
Between the World Wars, tomato ketchup (and its advertisements) was already a&nbsp;common sight in the United States. According to a&nbsp;correspondent of a&nbsp;Polish newspaper of that time, all dishes in America were doused with such liberal quantities of ketchup that they all tasted exactly the same.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Wszystkie mięsiwa przyprawia się jednakowo, do wszystkich dodaje się niesłychane ilości pieprzu i&nbsp;nieodzownego, reklamowanego sosu „Chili” lub „Ketchup”. Gdyby wam nawet podano tak pyszną w&nbsp;zasadzie potrawę jak kaczka pieczona z&nbsp;pomarańczami, dowiecie się o&nbsp;tym, że jest to kaczka, tylko z&nbsp;karty potraw, w&nbsp;smaku kaczka nie będzie się niczym różniła od innych ochłapów tonących w&nbsp;reklamowanych sosach i&nbsp;przyprawach.
+
| All kinds of meat are seasoned in the same fashion, smothered under incredible amounts of pepper and the ubiquitous, heavily advertised sauces called “Chilli” or “Ketchup”. If you were served such an otherwise delicious dish as roast duck with oranges, you would only know that it’s a&nbsp;duck from reading the menu, because it wouldn’t taste any different from other scraps of meat drowned in advertised sauces and condiments.
 +
| oryg = Wszystkie mięsiwa przyprawia się jednakowo, do wszystkich dodaje się niesłychane ilości pieprzu i&nbsp;nieodzownego, reklamowanego sosu „Chili” lub „Ketchup”. Gdyby wam nawet podano tak pyszną w&nbsp;zasadzie potrawę jak kaczka pieczona z&nbsp;pomarańczami, dowiecie się o&nbsp;tym, że jest to kaczka, tylko z&nbsp;karty potraw, w&nbsp;smaku kaczka nie będzie się niczym różniła od innych ochłapów tonących w&nbsp;reklamowanych sosach i&nbsp;przyprawach.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | tytuł    = ABC – Nowiny Codzienne
 
  | tytuł    = ABC – Nowiny Codzienne
Line 412: Line 329:
 
  | wydawca  = Mazowiecka Spółka Wydawnicza
 
  | wydawca  = Mazowiecka Spółka Wydawnicza
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 29 lipca 1935  
+
  | data    = 29 July 1935  
  | wolumin  = nr 215
+
  | wolumin  = No. 215
 
  | strony  = 6
 
  | strony  = 6
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
 
[[File:Stanisław Fenrych.jpg|thumb|upright|left|Stanisław Fenrych (1883–1955)]]
 
[[File:Stanisław Fenrych.jpg|thumb|upright|left|Stanisław Fenrych (1883–1955)]]
  
Ale międzywojnie to czas, kiedy keczup nie tylko bywał także w&nbsp;Polsce coraz częściej reklamowany, ale pojawili się też jego pierwsi krajowi producenci. Twórcą pierwszego przemysłowo wyrabianego keczupu w&nbsp;Polsce był Stanisław Fenrych, założyciel przetwórni owocowo-warzywnej w&nbsp;Pudliszkach. Majątek w&nbsp;Pudliszkach, należący wcześniej do Hermanna Kennemanna (współzałożyciela tzw. Hakaty, której celem była germanizacja ziem polskich pod zaborem pruskim) kupił Fenrych w&nbsp;1919&nbsp;r. i&nbsp;pozakładał w&nbsp;nim sady owocowe, ogrody warzywne i&nbsp;zakłady przerabiające płody rolne na marmolady, konfitury i&nbsp;konserwy. Firmowa legenda głosi, iż sąsiedzi wieszczyli, że prędzej gruszki na wierzbie wyrosną, niż te inwestycje przyniosą zysk, i&nbsp;dla tego Fenrych przekornie umieścił wierzbę z&nbsp;gruszkami w&nbsp;logotypie swojej firmy. W&nbsp;1927&nbsp;r. Fenrych wysłał swoich doradców, w&nbsp;tym prof. Tadeusza Chrząszcza z&nbsp;Uniwersytetu Poznańskiego, do Wielkiej Brytanii po nasiona pomidorów, uważając, że odmiany uprawiane na Wyspach powinny też dać radę w&nbsp;polskim klimacie. Doradcy oprócz nasion przywieźli też przepis na keczup pomidorowy. Jego przemysłową produkcję w&nbsp;Pudliszkach rozpoczęto już w&nbsp;kolejnym roku. W&nbsp;1929&nbsp;r. Pudliszki wizytował prezydent Ignacy Mościcki, któremu jako przekąskę przed obiadem podano jajka na twardo z&nbsp;keczupem.<ref>{{Cyt  
+
That’s not to say ketchup wasn’t increasingly advertised in Interbellum Poland itself. What’s more, this is when it certain pioneers started to complement the supply of imported ketchup with domestic production. The first man to manufacture tomato ketchup on a&nbsp;commercial scale in Poland was Stanisław Fenrych. In 1919, he purchased an estate in the Greater Poland village of Pudliszki{{czyt|Pudliszki}} where he set up orchards, vegetable gardens and a&nbsp;factory to turn the produce into marmalades, jams and preserves. According to Pudliszki corporate lore, his neighbours expected that pears would sooner grow on a&nbsp;willow tree than his business venture would become profitable, so he defiantly put a&nbsp;pear-bearing willow in his company’s logo and soon proved the naysayers wrong. In 1927, Fenrych sent his advisors to Britain to obtain tomato seeds, believing that British varieties would do well in Polish climate. The advisors brought back not only the seeds, but also a&nbsp;recipë for tomato ketchup. Its industrial production began in Pudliszki in the following year. In 1929, the business was visited by Polish President Ignacy Mościcki; at a&nbsp;dinner given in his honour, he was served hard-boiled eggs with ketchup as a&nbsp;starter.<ref>{{Cyt  
 
  | tytuł    = Głos Wielkopolski
 
  | tytuł    = Głos Wielkopolski
 
   | nazwisko r      = Sternal
 
   | nazwisko r      = Sternal
Line 427: Line 344:
 
  | wydawca  = Polska Press  
 
  | wydawca  = Polska Press  
 
  | miejsce  = Poznań
 
  | miejsce  = Poznań
  | data    = 9 maja 2011
+
  | data    = 9 May 2011
 
  }}</ref>
 
  }}</ref>
  
Pomysł wyrabiania keczupu pomidorowego szybko podchwycili inni przedsiębiorcy wielkopolscy, co widać po zamieszczanych w&nbsp;lokalnej prasie reklamach.  
+
The idea to make tomato ketchup was soon taken up by other entrepreneurs in the region, as you can see in the advertisements that were placed in local papers of the time.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Zakłady Przemysłowe Przetworów Żywnościowych znajdują się w&nbsp;rękach wytrawnego fachowca, p. Wincentego Paetza, jedynego właściciela. Przedsiębiorstwo to produkuje najprzedniejszy ocet naturalny pod prawnie zastrzeż. nazwą „Pecowin”, octy winne, musztardę, soki owocowe, kapustę kiszoną, ogórki w&nbsp;beczkach i&nbsp;konserwy jak: sterylizowane ogórki w&nbsp;puszkach, wyśmienity sos pomidorowy „Tomato-ketchup”, ekstrakty pomidorowe, grzybki marynowane w&nbsp;słoikach i&nbsp;puszkach, pikle i&nbsp;korniszony. Jest to przedsiębiorstwo chrześcijańskie i&nbsp;polskie.
+
| The Industrial Food Processing Plant is in the hands of an experienced professional, Mr. Wincenty Paetz, the sole owner. Under the “Pecowin” trademark, the business produces choice natural vinegar, wine vinegars, mustard, fruit juices, sauerkraut, dill pickles in barrels, canned cucumbers, the excellent “Tomato-ketchup” sauce, tomato paste, pickled mushrooms in tins and jars, gherkins and other pickles. It is a&nbsp;Christian and [ethnic] Polish establishment.
 +
| oryg = Zakłady Przemysłowe Przetworów Żywnościowych znajdują się w&nbsp;rękach wytrawnego fachowca, p. Wincentego Paetza, jedynego właściciela. Przedsiębiorstwo to produkuje najprzedniejszy ocet naturalny pod prawnie zastrzeż. nazwą „Pecowin”, octy winne, musztardę, soki owocowe, kapustę kiszoną, ogórki w&nbsp;beczkach i&nbsp;konserwy jak: sterylizowane ogórki w&nbsp;puszkach, wyśmienity sos pomidorowy „Tomato-ketchup”, ekstrakty pomidorowe, grzybki marynowane w&nbsp;słoikach i&nbsp;puszkach, pikle i&nbsp;korniszony. Jest to przedsiębiorstwo chrześcijańskie i&nbsp;polskie.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | tytuł    = Rewja Mód
 
  | tytuł    = Rewja Mód
Line 441: Line 359:
 
  | miejsce  = Poznań
 
  | miejsce  = Poznań
 
  | rok      = 1935
 
  | rok      = 1935
  | wolumin  = nr 3
+
  | wolumin  = No. 3
 
  | strony  = 14
 
  | strony  = 14
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
Przedwojenna prasa zaczęła też zamieszczać przepisy na „ostry sos pomidorowy na zimę tak zwany katsup lub keczup”<ref>{{Cyt
+
The press also published recipës for those who wanted to try making “a hot tomato sauce, so-called katsup or ketchup”,<ref>{{Cyt
 
  | tytuł    = Chwila
 
  | tytuł    = Chwila
 
   | rozdział        = Kącik dobrej gospodyni
 
   | rozdział        = Kącik dobrej gospodyni
Line 451: Line 369:
 
  | wydawca  = Spółka Wydawnicza Chwila
 
  | wydawca  = Spółka Wydawnicza Chwila
 
  | miejsce  = Lwów
 
  | miejsce  = Lwów
  | data    = 10 sierpnia 1939
+
  | data    = 10 August 1939
  | wolumin  = nr 7320
+
  | wolumin  = No. 7320
 
  | strony  = 8
 
  | strony  = 8
  }}</ref> dla amatorów domowego przetwórstwa. Zresztą również za niemieckiej okupacji taki sposób konserwowania pomidorów propagowały w&nbsp;Generalnym Gubernatorstwie hitlerowskie gadzinówki.
+
  }}</ref> at home. The trend continued even under German occupation, when this way of preserving tomatoes was encouraged by Polish-language Nazi papers.  
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Z&nbsp;sosów polecić mogę prawie wcale u&nbsp;nas nieznany „keczup”, coś w&nbsp;rodzaju kabulu. Bierzemy 6 kg pomidorów możliwie najbardziej dojrzałych i&nbsp;rozgotowujemy je zupełnie, dusząc bez wody. Następnie przecieramy przez sito i&nbsp;dodajemy: 2 łyżki soli, filiżankę cukru, łyżeczkę papryki, łyżeczkę tłuczonego pieprzu, ziela, listka, cynamonu, goździków, kwiatu muszkatołowego i&nbsp;imbiru. Część tych korzeni można w&nbsp;ostateczności pominąć. Wszystkie te korzenie kładziemy w&nbsp;muślinowy woreczek i&nbsp;gotujemy w&nbsp;litrze octu. Pomidory po dobrym zgęstnieniu (około 5 godzin gotowania) mieszamy z&nbsp;wywarem octu z&nbsp;korzeniami i&nbsp;gotujemy jeszcze przez 15 minut, po czym zlewamy do wygrzanych butelek i&nbsp;korkujemy zalewając parafiną.
+
| As for sauces, I can recommend to you the “ketchup”, almost unknown in our country, something akin to Kabul sauce. Take 6&nbsp;kg of well ripened tomatoes, boil them down completely by stewing them without water. Then press them through a&nbsp;sieve and add 2 tablespoons of salt, one cup of sugar, one teaspoon each of paprika and crushed pepper, allspice, bay leaf, cinnamon, cloves, mace and ginger. Some of these spices may be omitted. Place all the spices in a&nbsp;small muslin bag and boil it in one litre of vinegar. Once the tomatoes are well thickened (after about 5 hours of stewing), mix them with the spiced vinegar and boil again for 15 minutes. Then pour the mixture into heated bottles and seal with paraffin wax.
 +
| Z&nbsp;sosów polecić mogę prawie wcale u&nbsp;nas nieznany „keczup”, coś w&nbsp;rodzaju kabulu. Bierzemy 6&nbsp;kg pomidorów możliwie najbardziej dojrzałych i&nbsp;rozgotowujemy je zupełnie, dusząc bez wody. Następnie przecieramy przez sito i&nbsp;dodajemy: 2 łyżki soli, filiżankę cukru, łyżeczkę papryki, łyżeczkę tłuczonego pieprzu, ziela, listka, cynamonu, goździków, kwiatu muszkatołowego i&nbsp;imbiru. Część tych korzeni można w&nbsp;ostateczności pominąć. Wszystkie te korzenie kładziemy w&nbsp;muślinowy woreczek i&nbsp;gotujemy w&nbsp;litrze octu. Pomidory po dobrym zgęstnieniu (około 5 godzin gotowania) mieszamy z&nbsp;wywarem octu z&nbsp;korzeniami i&nbsp;gotujemy jeszcze przez 15 minut, po czym zlewamy do wygrzanych butelek i&nbsp;korkujemy zalewając parafiną.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | tytuł    = Nowy Kurier Warszawski
 
  | tytuł    = Nowy Kurier Warszawski
Line 465: Line 384:
 
  | wydawca  =  
 
  | wydawca  =  
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 15 września 1942  
+
  | data    = 15 September 1942  
  | wolumin  = nr 218
+
  | wolumin  = No. 218
 
  | strony  = 3
 
  | strony  = 3
  }}.<br>Sam przepis jest niemal identyczny z&nbsp;recepturą na „catsup” w: {{Cyt  
+
  }}.<br>The recipë is almost identical to the one for “catsup” in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Kiewnarska
 
  | nazwisko = Kiewnarska
 
  | imię    = Elżbieta
 
  | imię    = Elżbieta
Line 479: Line 398:
 
  }} }}
 
  }} }}
  
Najciekawsze jest tu wyjaśnienie, że keczup to „coś w&nbsp;rodzaju kabulu”. Dzisiejszym czytelnikom trzeba by raczej wytłumaczyć, co to był kabul. A&nbsp;było to… coś w&nbsp;rodzaju keczupu. Sos pomidorowy przyprawiony czosnkiem i&nbsp;papryczką chili, nazwany od stolicy Afganistanu, produkowany od XIX&nbsp;w. w&nbsp;Anglii, a&nbsp;szczególnie popularny w&nbsp;Rosji (m.in. jako jeden z&nbsp;oryginalnych składników klasycznej rosyjskiej sałatki ''oliwie''), a&nbsp;więc także w&nbsp;Kongresówce. Ignacy Rzecki w&nbsp;''Lalce'' Bolesława Prusa spekuluje, że skoro z&nbsp;początkiem 1879&nbsp;r. (w ramach drugiej wojny afgańsko-brytyjskiej) Anglicy, „pod jenerałem [Frederickiem] Robertsem, weszli do Kabulu”, to „pewnie sos Kabul zdrożeje”.<ref>{{Cyt  
+
What’s most curious here is the explanation that ketchup was “something akin to Kabul sauce”. If you’re wondering what that was, it’s, well, something akin to ketchup – hot tomato sauce seasoned with garlic and chilli, named after the Afghan capital, produced in Britain since the 19th century and particularly popular in the Russian Empire (for example, as one of the original ingredients of the classic Russian ''olivye'' salad), including the Russian partition of Poland. One of the characters in ''The Doll'', a&nbsp;great Polish novel by Bolesław Prus that is set in Russian Poland, speculated that if “the year 1879 began with a&nbsp;victory in Afghanistan for the British, who entered Kabul under General [Frederick] Roberts”, then “no doubt Kabul sauce will get dearer!”<ref>{{Cyt  
 
  | nazwisko = Prus
 
  | nazwisko = Prus
 
  | imię    = Bolesław
 
  | imię    = Bolesław
  | tytuł    = Lalka
+
| inni    = translated by David Welsh
  | url      = https://pl.wikisource.org/wiki/Strona:PL_Boles%C5%82aw_Prus_-_Lalka_Tom3.djvu/072
+
  | tytuł    = The Doll
  | wydawca  = nakładem Gebethnera i&nbsp;Wolffa
+
  | url      = https://books.google.pl/books?id=MWcgHxTTzlcC
| miejsce  = Warszawa
+
  | wydawca  = Central European University Press
  | rok      = 1980
+
  | rok      = 1996
| tom      = III
+
  | strony  = 492
  | strony  = 64
 
 
  }}</ref>
 
  }}</ref>
  
[[File:Polish "Zapiekanka".jpg|thumb|Szlagier polskiego fast foodu: zapiekanka z&nbsp;keczupem]]
+
[[File:Polish {{"}}Zapiekanka{{"}}.jpg|thumb|Polish fast-food hit, a&nbsp;''zapiekanka'' with a&nbsp;generous squeeze of ketchup]]
  
Takie amerykańskie wymysły jak keczup nie miały łatwo z&nbsp;przyjęciem się w&nbsp;Polsce Ludowej, mimo że już w&nbsp;1947&nbsp;r. polski Urząd Patentowy zarejestrował zastrzeżenie znaku towarowego firmy Heinz, która pragnęła sprzedawać w&nbsp;Polsce m.in. „ketchup (rodzaj ostrego sosu)”.<ref>{{Cyt  
+
Such imperialist novelties as ketchup had hard time getting adopted in postwar Communist Poland, even though, in 1947, the Polish patent office agreed to register the Heinz trademark for an American company which wished to sell the Polish people its “ketchup (a&nbsp;kind of hot sauce)”.<ref>{{Cyt  
 
  | tytuł    = Wiadomości Urzędu Patentowego RP
 
  | tytuł    = Wiadomości Urzędu Patentowego RP
 
  | url      = https://polona.pl/item/wiadomosci-urzedu-patentowego-r-23-z-7-8-30-sierpnia-1947,NjY2MjM4MTU/19
 
  | url      = https://polona.pl/item/wiadomosci-urzedu-patentowego-r-23-z-7-8-30-sierpnia-1947,NjY2MjM4MTU/19
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 30 sierpnia 1947
+
  | data    = 30 August 1947
 
  | wolumin  = R. 23, z. 7/8
 
  | wolumin  = R. 23, z. 7/8
 
  | strony  = 134
 
  | strony  = 134
  }}</ref> W&nbsp;powieści młodzieżowej Wiktora Woroszylskiego pt. ''I ty zostaniesz Indianinem'' z&nbsp;1960&nbsp;r., jako typowo amerykański przysmak wymienione są „parówki z&nbsp;sosem pomidorowym”.<ref>{{Cyt  
+
  }}</ref> In his young-adult novel published in 1960 under the title ''You Shall Become a&nbsp;Red Indian Too'', Wiktor Woroszylski described a&nbsp;typical American delicacy as “wieners in tomato sauce”,<ref>{{Cyt  
 
  | nazwisko = Woroszylski
 
  | nazwisko = Woroszylski
 
  | imię    = Wiktor
 
  | imię    = Wiktor
 
  | tytuł    = I&nbsp;ty zostaniesz Indianinem
 
  | tytuł    = I&nbsp;ty zostaniesz Indianinem
 
  | rok      = 1960
 
  | rok      = 1960
  }}; cyt&nbsp;w.: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Łozińska
 
  | nazwisko = Łozińska
 
  | imię    = Maja
 
  | imię    = Maja
Line 515: Line 433:
 
  | rok      = 2013
 
  | rok      = 2013
 
  | strony  = 270
 
  | strony  = 270
  }}</ref> Autor widocznie uznał, że „hot dogi z&nbsp;keczupem” nic by polskiej młodzieży nie mówiły. Dopiero pod koniec lat 70. władze państwowe zaczęły zezwalać na prowadzenie drobnej prywatnej działalności w&nbsp;sektorze gastronomicznym. W&nbsp;ramach tzw. małej gastronomii w&nbsp;Polsce zaroiło się od budek i&nbsp;przyczep kempingowych (odpowiedników dzisiejszych ''food truck''ów), w&nbsp;których podawano m.in. kiełbasę z&nbsp;rożna, frytki, hot dogi oraz zapiekanki z&nbsp;serem i&nbsp;pieczarkami (czyli taki polski bezmięsny bieda-hot-dog) – a&nbsp;wszystko to obowiązkowo polane obfitą dozą keczupu. Jeszcze wtedy keczup był dla pierwszych klientów owych przybytków taką nowością, że zdarzało im się zamawiać np. kiełbasę z&nbsp;„keczukiem”.<ref>{{Cyt  
+
  }}</ref> apparently believing that “hot dogs with ketchup” would have been completely incomprehensible to the Polish youth. It was only at the end of the 1970s that Poland’s Communist authorities allowed a&nbsp;degree of private enterprise in the catering industry. This move quickly led to small family-owned food-service establishments, known as “small gastronomy”, mushrooming all over the country. They usually took the form of little stands or travel trailers turned food trucks selling grilled sausages, French fries, hot dogs and ''zapiekanki'' (the Polish answer to hot dogs, that is, baguettes topped with mushrooms and melted cheese), all covered with ample doses of tomato ketchup. Or “ketchuk” as some of the patrons, still unfamiliar with the condiment, mispronounced it.<ref>{{Cyt  
 
  | tytuł    = TVP Info
 
  | tytuł    = TVP Info
 
   | rozdział        = Zapiekanki z&nbsp;„keczukiem” wprost z&nbsp;przyczepy kempingowej: Początki małej gastronomii
 
   | rozdział        = Zapiekanki z&nbsp;„keczukiem” wprost z&nbsp;przyczepy kempingowej: Początki małej gastronomii
Line 521: Line 439:
 
  | wydawca  = Telewizja Polska
 
  | wydawca  = Telewizja Polska
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
  | data    = 28 marca 2015
+
  | data    = 28 March 2015
  }}</ref> Lata 80. przyniosły też do Polski amerykański zwyczaj spotkań przy grilu, który szybko stał się polską rozrywką narodową. Odtąd poszło już szybko, a&nbsp;Polacy zakochali się w&nbsp;słodkim smaku keczupu pomidorowego.  
+
  }}</ref> The 1980s in Poland also saw the rise of grill parties (patterned on American BBQ), which would soon grow into a&nbsp;national pastime.  
  
I choć dziś trudno wyobrazić sobie keczup inny niż pomidorowy, to na opakowaniach niektórych keczupów nadal znajdziemy – zdawałoby się, masło-maślany – napis „tomato ketchup”. Co pięknie wykorzystali twórcy hasła reklamującego keczup firmy Kotlin w&nbsp;1997&nbsp;r.:
+
After that, it wasn’t long before Polish people fell in love with ketchup’s sweet taste. And even though tomato is now the only variety many of them can imagine, you can still find the seemingly tautological “tomato ketchup” on some labels. Which allowed for a&nbsp;nice wordplay in a&nbsp;1997 commercial; its tagline literally meant “whatever tomato has, ketchup has it too”, which in Polish goes like this:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| To co ma pomidor, to ma to ketchup.
+
| To co ma pomidor, '''to ma to ketchup'''.
 
| źródło =  {{Cyt  
 
| źródło =  {{Cyt  
 
  | nazwisko = Filew
 
  | nazwisko = Filew
 
  | imię    = Cezary
 
  | imię    = Cezary
  | tytuł    = hasło reklamowe Zakładu Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Kotlin
+
  | tytuł    = brand tagline for Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Kotlin
 
  | wydawca  = Corporate Profiles DDB
 
  | wydawca  = Corporate Profiles DDB
 
  | rok      = 1997
 
  | rok      = 1997
  }}; cyt. w: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | tytuł    = Culture.pl
 
  | tytuł    = Culture.pl
 
   | nazwisko r      = Kowalczyk
 
   | nazwisko r      = Kowalczyk
Line 544: Line 462:
 
  }} }}
 
  }} }}
  
== Przepisy ==
+
== Recipës ==
[[File:Musztarda - składniki.jpg|thumb|upright|Składniki musztardy: utłuczona już gorczyca, gruszki i&nbsp;rozgotowane pierniczki]]
+
[[File:Musztarda - składniki.jpg|thumb|upright|Mustard ingredients: mustard seeds (already ground), pears and gingerbread (already cooked down to a&nbsp;paste)]]
W piękny majowy dzień odwiedziłem [https://www.facebook.com/michalgoreckipl Michała Góreckiego,] który w&nbsp;swoim ogródku akurat nie grilował, tylko wędził. Ale że do wędzonych mięs, ryb, a&nbsp;nawet serów, musztarda i&nbsp;keczup pasują równie dobrze jak do grilowanych, to postanowiliśmy wypróbować dwa stare przepisy te właśnie dodatki. Marcin wpadł potem na gotowe, żeby wziąć udział w&nbsp;degustacji. 
 
  
Jak już pisałem, musztardę robiono dawniej na słodko, więc taką właśnie zrobiliśy, a&nbsp;mianowicie gruszkowo-piernikową. W&nbsp;Toruniu i&nbsp;dzisiaj można kupić [http://www.zasmakujregionu.pl/sosy/129-musztarda-piernikowa-200g.html musztardę piernikową,] w&nbsp;Jadłonomii można znaleźć [https://www.jadlonomia.com/przepisy/grusztarda/ przepis na „grusztardę”,] ale musztardy z&nbsp;piernikiem i&nbsp;z gruszkami razem pewnie nie próbowaliście. Oto oryginalny przepis:
+
On a&nbsp;sunny May day, I paid a&nbsp;visit to a&nbsp;fellow blogger, [https://www.facebook.com/michalgoreckipl Michał Górecki,] who on that particular day happened to be not grilling, but smoking food in his backyard. But considering that mustard and ketchup go just as well with smoked meat, fish, even cheese, as with grilled, we decided to try two old-time recipës for these condiments. Marcin, yet another food blogger, would then come along to take part in the tasting session.
 +
 
 +
As I wrote above, mustard used to be rather sweet in the past, so this is what we did: pear-and-gingerbread-flavoured mustard. In Toruń, Poland’s gingerbread capital, you can easily buy [http://www.zasmakujregionu.pl/sosy/129-musztarda-piernikowa-200g.html gingerbread mustard,] and you can find a&nbsp;recipë for ''“grusztarda”'', or pear mustard, in the [https://www.jadlonomia.com/przepisy/grusztarda/ Jadłonomia vegan blog;] but I bet you’ve never had mustard flavoured with both pears and gingerbread before. This is the original historical recipë:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weźmij gorczycy czarnej na mąkę utłuczonej, ile chcesz, weźmij gruszek świeżych, upiecz je, zwierć w&nbsp;donicy, przebij przez sito, {{...}} przylej octu winnego mocnego, ile potrzeba, miodowniku utartego, miodu patoki albo cukru według potrzeby, cynamonu, imbiru, goździków po trosze, umieszaj, postaw w&nbsp;cieple przez kilka dni, aby zakisło, potem schowaj i&nbsp;dawaj po trosze do potraw.
+
| Take as much black mustard seeds ground down to flour as you wish. Take fresh pears, bake them, grind in a&nbsp;clay bowl and press through a&nbsp;sieve. {{...}} Add as much strong wine vinegar as you need, grated honey cake, as much honey or sugar as you need, small amounts of cinnamon, ginger, cloves; mix it all and leave in a&nbsp;warm place to ferment, then store and add small amounts to your dishes.
 +
| oryg = Weźmij gorczycy czarnej na mąkę utłuczonej, ile chcesz, weźmij gruszek świeżych, upiecz je, zwierć w&nbsp;donicy, przebij przez sito, {{...}} przylej octu winnego mocnego, ile potrzeba, miodowniku utartego, miodu patoki albo cukru według potrzeby, cynamonu, imbiru, goździków po trosze, umieszaj, postaw w&nbsp;cieple przez kilka dni, aby zakisło, potem schowaj i&nbsp;dawaj po trosze do potraw.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | tytuł    = Promptuarium medicum empiricum {{...}} z&nbsp;przydatkiem Apteki domowej
 
  | tytuł    = Promptuarium medicum empiricum {{...}} z&nbsp;przydatkiem Apteki domowej
Line 557: Line 477:
 
  | rok      = 1716
 
  | rok      = 1716
 
  | strony  = 249
 
  | strony  = 249
  }}; cyt. w: {{Cyt  
+
  }}; quoted in: {{Cyt  
 
  | nazwisko = Dumanowski
 
  | nazwisko = Dumanowski
 
  | imię    = Jarosław
 
  | imię    = Jarosław
Line 565: Line 485:
 
  | rok      = 2016
 
  | rok      = 2016
 
  | strony  = 306
 
  | strony  = 306
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
Jak to zrobić w&nbsp;warunkach domowych? Gorczycę (my użyliśmy białej) trzeba utrzeć w&nbsp;moździerzu. Jeśli ktoś ma kamienne żarna, to jeszcze lepiej. Można też młynkiem do kawy, pod warunkiem, że lubicie kawę o&nbsp;musztardowym posmaku. Kiedy ziarenka przestaną już zgrzytać, to do gorczycowej mączki trzeba dodać odrobinę zimnej wody – tylko tyle, by powstała gęsta papka. Woda uwalnia z&nbsp;gorczycy enzymy, które dają ostry musztardowy smak. Na tym etapie można by jeszcze dodać octu, trochę soli i&nbsp;już mielibyśmy musztardę w&nbsp;wersji podstawowej. Ale my wymarzyliśmy sobie gruszkowo-piernikową.  
+
How to make it at home? First, we ground the mustard seeds (we used white instead of black) in a&nbsp;mortar. If you’ve got quern-stones, then even better. You could used a&nbsp;coffee grinder, but only if you’re okay with drinking mustard-flavoured coffee later on. Once the seeds are ground, mix the mustard flour with a&nbsp;little cold water – just enough to obtain a&nbsp;thick mush. It’s the water that helps release the enzymes which produce the specific mustard flavour. At this point you could add some vinegar, a&nbsp;little salt and you’d already have some basic mustard. But what we want is mustard with pears and gingerbread.
  
Gruszki trzeba było zatem obrać, usunąć gniazda niesienne, pokroić i&nbsp;dusić z&nbsp;odrobiną wody, dolewając po trosze octu (w tym wypadku jabłkowego; z&nbsp;białego wina też będzie dobry). Kiedy owoce nieco rozmiękły dodałem pokruszone pierniczki, które zostały mi jeszcze z&nbsp;Bożego Narodzenia. Jako że pierniczki były już same w&nbsp;sobie mocno korzenne (cynamon, goździki, pieprz, imbir, kardamon), to osobnych przypraw już nie dodawałem. Kiedy ta gruszkowo-pierniczkowa mieszanina rozpuściła się do jednolitej masy (można ten proces przyspieszyć blenderem) i&nbsp;ostygła, to zostało już tylko połączenie jej z&nbsp;gorczycą (mniej więcej pół na pół). A&nbsp;żeby musztarda miała bardziej apetyczny żółty kolor, dosypaliśmy jeszcze szczyptę mielonej kurkumy (żadne to oszustwo: musztardy zażółca się kurkumą od dawna). Odczekaliśmy trochę, aż musztarda się przegryzie, ale nie czekaliśmy, aż skiśnie.
+
So then we had to peel, core and dice the pears, and then stew them with a&nbsp;little water, while adding small amounts of vinegar to keep it bubbling (we used apple vinegar, but wine vinegar would be best). Once the fruits were soft, I added crushed gingerbread cookies that had been left over from last Christmas. The recipë calls for “honey cake” and then various spices, but the gingerbread already contained honey and the same spices (cinnamon, cloves, pepper, ginger and cardamom). After this pear-and-gingerbread mixture had cooked down to a&nbsp;homogenous paste (you can hasten the process with a&nbsp;blender) and cooled down, there remained only one more step: combining it with the mustard paste in roughly equal proportion. We also added a&nbsp;pinch of turmeric to give our mustard the familiar mustard-yellow colour (no cheating here; mustards have been dyed yellow with turmeric for ages). We did wait a&nbsp;little for the flavours to develop, but we didn’t wait for the mustard to ferment.
  
[[File:Keczup - składniki.jpg|thumb|upright|Składniki keczupu: pasta z&nbsp;pomidorów, sardele, szalotki i&nbsp;''brandy'']]
+
[[File:Keczup - składniki.jpg|thumb|upright|Ketchup ingredients: tomato paste, anchovies, shallots and brandy]]
  
A co z&nbsp;keczupem? Wybrałem angielski przepis z&nbsp;początku XIX&nbsp;w., który ma cechy przejściowe: już zawiera pomidory, ale jeszcze zawiera ryby – a&nbsp;konkretnie sardele, zwane też z&nbsp;francuska ''anchois''.
+
And what about the ketchup? For this, I picked an early-19th-century English recipë which has the characteristics of a&nbsp;transition period in ketchup history: it already contained tomatoes, but still contained fish. The fish, in this case, was anchovies.
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
| Weź galon [3,8&nbsp;l] dobrych, czerwonych, w&nbsp;pełni dojrzałych pomidorów. Utłucz je z&nbsp;jednym funtem [45&nbsp;dag] soli i&nbsp;zostaw na trzy dni, wyciśnij sok i&nbsp;na każdą kwartę [ok. litra] soku dodaj ćwierć funta [11&nbsp;dag] sardeli, dwie uncje [57&nbsp;g] szalotek oraz jedną uncję [28&nbsp;g] zmielonego czarnego pieprzu. Gotuj to razem przez pół godziny, przecedź przez sito i&nbsp;dodaj następujących przypraw: ćwierć uncji [7&nbsp;g] kwiatu muszkatołowego, po tyle samo ziela angielskiego i&nbsp;imbiru, pół uncji [14&nbsp;g] gałki muszkatołowej, jedną drachmę [1,7&nbsp;g] ziaren kolendry i&nbsp;pół drachmy [0,9&nbsp;g] koszenili. Utłucz wszystko razem i&nbsp;trzymaj na wolnym ogniu przez dwadzieścia minut, po czym przecedź przez worek. Po ostygnięciu przelej do butelek, dodając do każdej butelki kieliszek brandy. Wytrzyma przez siedem lat.
+
| Gather a&nbsp;gallon of fine, red, and full ripe tomatas; mash them with one pound of salt; let them rest for three days, press off the juice, and to each quart add a&nbsp;quarter of a&nbsp;pound of anchovies, two ounces of shallots, and an ounce of ground black pepper; boil up together for half an hour, strain through a&nbsp;sieve, and put to it the following spices; a&nbsp;quarter of an ounce of mace, the same of allspice and ginger, half an ounce of nutmeg, a&nbsp;drachm of coriander seed, and half a&nbsp;drachm of cochineal; pound all together; let them simmer gently for twenty minutes, and strain through a&nbsp;bag: when cold, bottle it, adding to each bottle a&nbsp;wineglass of brandy. It will keep for seven years.
| oryg = Gather a&nbsp;gallon of fine, red, and full ripe tomatas; mash them with one pound of salt; let them rest for three days, press off the juice, and to each quart add a&nbsp;quarter of a&nbsp;pound of anchovies, two ounces of shallots, and an ounce of ground black pepper; boil up together for half an hour, strain through a&nbsp;sieve, and put to it the following spices; a&nbsp;quarter of an ounce of mace, the same of allspice and ginger, half an ounce of nutmeg, a&nbsp;drachm of coriander seed, and half a&nbsp;drachm of cochineal; pound all together; let them simmer gently for twenty minutes, and strain through a&nbsp;bag: when cold, bottle it, adding to each bottle a&nbsp;wineglass of brandy. It will keep for seven years.
 
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Kitchiner
 
  | nazwisko = Kitchiner
 
  | imię    = William  
 
  | imię    = William  
  | tytuł    = Apicius Redivivus: The Cook's Oracle  
+
  | tytuł    = Apicius Redivivus: The Cook’s Oracle  
 
  | url      = https://books.google.com/books?id=_hpdAAAAcAAJ&lpg=PA479&ots=7NZjl2pI1y&pg=PA479
 
  | url      = https://books.google.com/books?id=_hpdAAAAcAAJ&lpg=PA479&ots=7NZjl2pI1y&pg=PA479
 
  | wydawca  = John Hatchard
 
  | wydawca  = John Hatchard
Line 587: Line 506:
 
  | rok      = 1818
 
  | rok      = 1818
 
  | strony  = 479–480
 
  | strony  = 479–480
  }}, tłum. własne }}
+
  }} }}
  
W oryginalnym przepisie chodziło więc o&nbsp;to, żeby pomidory najpierw ukisić z&nbsp;dodatkiem zatrważającej ilości soli. My zrobiliśmy to w&nbsp;wersji szybszej i&nbsp;ze znacznie mniejszą ilością soli (właściwie to bez soli, nie licząc tej w&nbsp;solonych sardelach), zakwaszając nasz keczup octem. Zaczęliśmy od podsmażenia na odrobinie oleju szalotek. Kiedy się zeszkliły dodaliśmy trzy słoiczki ''anchois'', po czym w&nbsp;powietrzu rozniósł się taki zapach, że wszystkie psy w&nbsp;okolicy zaczęły szczekać. Gdy rybki miały już konsystencję mazi, dodaliśmy do rondla jedną puszkę pomidorów bez skórki i&nbsp;jeszcze to wszystko trochę podusiliśmy, dodając imbiru i&nbsp;kolendry oraz (to już inwencja własna) cząbru i&nbsp;lubczyku. Żeby nasz keczup choć trochę przypominał keczup współczesny, to posłodziliśmy go odrobiną cukru. Natomiast, z&nbsp;braku koszenili, nie nadaliśmy keczupowi typowej jaskrawo czerwonej barwy, tylko pozostaliśmy przy kolorze zupy pomidorowej. Ostudzoną mieszaninę przepuściliśmy przez blender, na koniec (tu już zgodnie z&nbsp;oryginalnym przepisem) dolewając kieliszek ''brandy''.  
+
The original recipë says you should first cure the tomatoes in a&nbsp;frightening amount of salt. We opted for a&nbsp;quicker solution using much less salt (actually, no salt at all except the heavily salted anchovies) and with vinegar providing the tart taste. We started by sautéing a&nbsp;few shallots in oil. Then we added three little jars of anchovies; the smell that wafted then in the air made all dogs in the neighbourhood bark like crazy. Once the fish was cooked down to a&nbsp;paste, we added some peeled tomatoes and then stewed a&nbsp;little more, while seasoning the mixture with allspice, nutmeg, ginger and coriander, as well as (this was my own idea) lovage and summer savoury. And, to make our ketchup at least a&nbsp;little more like the ketchup we’re used to, we sweetened it with a&nbsp;''soupçon'' of sugar. One thing we didn’t have was cochineal, so we couldn’t dye our ketchup red and had to settle for the orangish tinge typical for tomato soup. Once the whole thing cooled down, it was blended and enriched (according to the original recipë) with a&nbsp;glass of brandy.  
  
{{Video||url=https://www.youtube.com/watch?v=aeJLUTc1PiM|szer=600|poz=center|opis=Tak to wyglądało.}}
+
{{Video||url=https://www.youtube.com/watch?v=aeJLUTc1PiM|szer=600|poz=center|opis=Was it edible?<br>''English subtitles available.''}}
  
Jeśli chodzi o&nbsp;moją ocenę, to musztarda wyszła świetnie: jest mocno ostra, ale też wyraźnie korzenno-słodka. Natomiast keczup, mimo że dawny przepis nieco uwspółcześniliśmy, to i&nbsp;tak smakował zupełnie inaczej niż keczupy ze sklepu. A&nbsp;jednak był to smak trochę znajomy… Jedliście kiedyś pizzę z&nbsp;''anchois''?
+
My opinion is that the mustard was great: very sharp, but also clearly spicy and sweet. Ketchup, on the other hand, tasted nothing like your regular store-bought ketchup. But still, the flavour was kind of familiar… Have you ever had pizza with anchovies?
  
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
  
== Bibliografia ==
+
== Bibliography ==
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
 
  | nazwisko = Antol
 
  | nazwisko = Antol
Line 654: Line 573:
 
  | nazwisko = Smith
 
  | nazwisko = Smith
 
  | imię    = Andrew F.
 
  | imię    = Andrew F.
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America's National Condiment, with Recipes
+
  | tytuł    = Pure Ketchup: A&nbsp;History of America’s National Condiment, with Recipës
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | wydawca  = University of South Carolina Press
 
  | miejsce  = Columbia, SC
 
  | miejsce  = Columbia, SC
Line 685: Line 604:
 
  }}
 
  }}
  
{{Nawigacja|poprz=Ani z&nbsp;papryki, ani ze Szczecina: Suplement}}
+
{{Nawigacja|poprz=A Fried Pie and a&nbsp;Fish Dish: A&nbsp;Follow-Up|nast=Good Humour, Good Health}}
 +
 
 +
[[Category: Bottargo]]
 +
[[Category: Caviar]]
 +
[[Category: Garum]]
 +
[[Category: Herring]]
 +
[[Category: Mustard]]
 +
[[Category: Ketchup]]
 +
[[Category: Gingerbread]]
 +
[[Category: Pears]]
 +
[[Category: Anchovies]]
 +
[[Category: Stanisław Czerniecki]]
 +
[[Category: Eustache Deschamps]]
 +
[[Category: Stanisław Fenrych]]
 +
[[Category: Jesus of Nazareth]]
 +
[[Category: Elżbieta Kiewnarska]]
 +
[[Category: Jędrzej Kitowicz]]
 +
[[Category: Ignacy Mościcki]]
 +
[[Category: Bolesław Prus]]
 +
[[Category: Jonathan Swift]]
 +
[[Category: Szymon Syreński]]
 +
[[Category: Barcelona]]
 +
[[Category: Dijon]]
 +
[[Category: Belgium]]
 +
[[Category: Indonesia]]
 +
[[Category: Ancient Romans]]
 +
[[Category: United States]]
 +
[[Category: United Kingdom]]
 +
[[Category: Vietnam]]
 +
[[Category: Antiquity]]
 +
[[Category: Middle Ages]]
 +
[[Category: Early Modern Period]]
 +
[[Category: 19th century]]
 +
[[Category: 20th century]]
 +
[[Category: 21st century]]
 +
[[Category: Recipës]]
 +
[[Category:Kabul sauce]]
  
[[Kategoria: Botarga]]
+
[[pl:Keczup czy musztarda?]]
[[Kategoria: Garum]]
 
[[Kategoria: Gorczyca]]
 
[[Kategoria: Keczup]]
 
[[Kategoria: Piernik]]
 
[[Kategoria: Eustache Deschamps]]
 
[[Kategoria: Stanisław Fenrych]]
 
[[Kategoria: Jezus z Nazaretu]]
 
[[Kategoria: Elżbieta Kiewnarska]]
 
[[Kategoria: Jędrzej Kitowicz]]
 
[[Kategoria: Ignacy Mościcki]]
 
[[Kategoria: Bolesław Prus]]
 
[[Kategoria: Jonathan Swift]]
 
[[Kategoria: Szymon Syreński]]
 
[[Kategoria: Belgia]]
 
[[Kategoria: Indonezja]]
 
[[Kategoria: Rzymianie starożytni]]
 
[[Kategoria: Stany Zjednoczone]]
 
[[Kategoria: Wielka Brytania]]
 
[[Kategoria: Wietnam]]
 
[[Kategoria: Starożytność]]
 
[[Kategoria: Średniowiecze]]
 
[[Kategoria: Nowożytność]]
 
[[Kategoria: XIX wiek]]
 
[[Kategoria: XX wiek]]
 
[[Kategoria: XXI wiek]]
 
[[Kategoria: Przepisy]]
 

Latest revision as of 17:05, 20 June 2024

Ketchup and mustard

Grilling season, which is Poland’s equivalent to the American BBQ season, is now in full bloom, having started, as always, during the national holidays of early May. The coronavirus pandemic hasn’t stopped people from grilling meat in their backyards. So it’s a good occasion to say something about the condiments that are indispensable at any grill party: mustard and ketchup. We’re gonna start with a little bit of history and then, together with fellow blogger Michał Górecki, we’ll try to make both condiments according to old recipës and see (and taste) how they compare with their modern, store-bought, versions.

But first I’d like to thank Górek for his hospitality and help, and to also thank Marcin Kuc from Jaja w Kuchni for participating in the tasting session. A video recording of this endeavour is to be found at the very bottom of this post.

Mustard, “an Uncommon Condiment”

Let’s start with mustard, a condiment of a truly ancient pedigree. If you take a jar of mustard from your fridge and read the list of ingredients on the label, you’ll see it’s made mostly of mustard seeds, vinegar, salt and sugar. The composition is so simple you could quite easily make your own mustard at home (more about it later). What’s more, the list of ingredients has remained pretty much unchanged for centuries. Mustard seeds are, of course, the key ingredient, so let’s first say a few words about them.

Mustard plant’s family relations. Can you imagine living without the cabbage family?

The mustard plant, which looks quite similar to rapeseed (or what North Americans call “canola”) with its bright-yellow flowers, produces seeds with a very specific taste. But what taste exactly? The plant’s Polish name, “gorczyca” suggests bitterness (“goryczka”). But chew a few seeds and you’ll notice that they are actually sweetish and very piquant, but not exactly bitter. So where did the plant get its Polish name from? Most likely from the verb “gorzeć”, “to burn”; apparently, both bitterness and the taste of raw mustard seeds were formerly described as a burning sensation.

Mustard seeds come in three varieties: white, brown and black. In fact, the brown and black ones are more closely related to cabbage that to the white mustard, but let’s leave the botanical taxonomy aside and just continue to refer to all three as “mustard”.

Mustard seeds have been known to humanity for ages. As an example, let me quote the following similë employed by one itinerant rabbi two thousand years ago:

What is the kingdom of God like? What shall I compare it to? It is like a mustard seed, which a man took and planted in his garden. It grew and became a tree, and the birds perched in its branches.
— Jesus of Nazareth, quoted in: Luke, 13:18–19; in: Holy Bible: New International Version, 1978
Ἔλεγεν οὖν Τίνι ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, καὶ τίνι ὁμοιώσω αὐτήν; ὁμοία ἐστὶν κόκκῳ σινάπεως, ὃν λαβὼν ἄνθρωπος ἔβαλεν εἰς κῆπον ἑαυτοῦ, καὶ ηὔξησεν καὶ ἐγένετο εἰς δένδρον, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατεσκήνωσεν ἐν τοῖς κλάδοις αὐτοῦ.

Original text:
Ἔλεγεν οὖν Τίνι ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, καὶ τίνι ὁμοιώσω αὐτήν; ὁμοία ἐστὶν κόκκῳ σινάπεως, ὃν λαβὼν ἄνθρωπος ἔβαλεν εἰς κῆπον ἑαυτοῦ, καὶ ηὔξησεν καὶ ἐγένετο εἰς δένδρον, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατεσκήνωσεν ἐν τοῖς κλάδοις αὐτοῦ.

But wait, what did he mean by “tree”? Mustard is an annual plant, it doesn’t grow more than 60 cm tall. Did Jesus get confused or was he misquoted by Luke or mistranslated by Bible scholars?

Anyway, ancient Romans found out that mustard seeds’ sharp taste may be somewhat blunted by mixing them with sour-tasting grape must. They called this mixture “burning must”, or “mustum ardens” in Latin, which, as you may have guessed, is where the English word “mustard” comes from. This condiment survived the fall of the Roman Empire and was quite commonplace in medieval Europe. By that time, however, the must would have been usually replaced with verjuice (unripe-grape juice), wine (the famous Dijon mustard, for example, still has some white wine added to it) or vinegar.

The fact that mustard was commonly known throughout Europe doesn’t mean that medieval Europeans didn’t have their stereotypes about specific nations’ supposed love for the condiment. One such stereotype was best illustrated by Eustache Deschamp, a 15th-century pioneer of French culinary chauvinism who didn’t care for any food outside the borders of France. I already once quoted his not too flattering description of Czech cuisine; now it’s time for a poem about Belgian cookery.

An oakwood signboard for the French mustard company Amora, used at the Dijon Gastronomy Fair in 1930.

In Hainaut and Brabant I made
Attempts to order sauce with care,
But in every inn at which I stayed
They always brought me, with my fare,
With every roast and mutton dish,
With boar, with rabbit, and with bustard,
With fresh and with salt-water fish,
Always, never asking, mustard.

I took fresh herring, said I’d like
Carp at the pub for midday dinner,
And called for simple boiled pike
And some large sole, to be my supper.
In Brussels, I asked them for green sauce;
A cleric stared and looked disgusted
And a varlet brought me in, of course,
As always, never asking, mustard.

I couldn’t eat or drink without it.
They add it to the water they
Boil the fish in and – don’t doubt it –
The drippings from the roast each day
Are tossed into a mustard vat
In which they’re mixed, and then entrusted
To those who bring – they’re quick at that –
Always, never asking, mustard.

Prince, it’s clear that ginger, clove,
Saffron, pepper are never trusted.
There’s just one thing these people serve:
Always, never asking, mustard.

Eustache Deschamps: Tousjours, sanz demander, moustarde, in: Selected Poems, trans. David Curzon, Jeffrey Fiskin; ed. Ian S. Laurie, Deborah M. Sinnreich-Levi, New York – London: Routledge, 2003, p. 116

En Haynaut et en Brabant ay
Aprins a sauces ordonner;
Es hostez ou je me logay
Me fist on toudiz apporter
A rost, a mouton, a sangler,
A lievre, a connin, a ostarde,
A poisson d’eaue douce et mer
Tousjours, sanz demander, moustarde.

Harens fres quiz et demanday
Carpe au cabaret pour dyner,
Bequet en l’eaue y ordonnay
Et grosses solles au soupper;
A Brusselles fiz demander
Sauce vert; le clerc me regarde;
Par un varlet me fist donner
Tousjours sans demander moustarde.

Sanz li ne bu ne ne mengay;
Avec l’eaue la font meller
Du poisson et ancor say
Que la graisse du rost gester
Font en la moustarde et bouster.
D’en servir nulz d’eux ne retarde;
La arez vous pour vostre user
Tousjours sanz demander moustarde.

Prince, gingembre, c’est tout cler,
Clos, sapfran, graine n’ont d’eulx garde
Maiz a chascun font destramper
Tousjours sanz demander moustarde.


Original text:

En Haynaut et en Brabant ay
Aprins a sauces ordonner;
Es hostez ou je me logay
Me fist on toudiz apporter
A rost, a mouton, a sangler,
A lievre, a connin, a ostarde,
A poisson d’eaue douce et mer
Tousjours, sanz demander, moustarde.

Harens fres quiz et demanday
Carpe au cabaret pour dyner,
Bequet en l’eaue y ordonnay
Et grosses solles au soupper;
A Brusselles fiz demander
Sauce vert; le clerc me regarde;
Par un varlet me fist donner
Tousjours sans demander moustarde.

Sanz li ne bu ne ne mengay;
Avec l’eaue la font meller
Du poisson et ancor say
Que la graisse du rost gester
Font en la moustarde et bouster.
D’en servir nulz d’eux ne retarde;
La arez vous pour vostre user
Tousjours sanz demander moustarde.

Prince, gingembre, c’est tout cler,
Clos, sapfran, graine n’ont d’eulx garde
Maiz a chascun font destramper
Tousjours sanz demander moustarde.

Polish mustard advertisement from 1934

And when did mustard find its way into Poland? Probably no later than in the Middle Ages, although the earliest known written mentions of it come only from the 17th century. This is what Polish Renaissance physician and botanist Szymon Syreński (also known as Simon Syrenius) wrote about it:

Mustard seeds are made into a peculiar and healthy delicacy which is commonly used at the table, especially in the colder seasons. This delicacy is known as “gorczyczka”, or by the foreign name “mustarda”, and everyone makes it according to their own liking. […] Some simply grind fresh mustard seeds […] and then dissolve them in sweet wine and honey. Others add sugar and vinegar. Others still add finely chopped, honeyed orange zest, which lends the mustard a peculiar taste. Some mix their mustard with pears or skinned dates, as well as with quince, and season it with cinnamon and cloves […]
Szymon Syreński: Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, Kraków: 1613, p. 1205; quoted in: Jarosław Dumanowski: Staropolskie przepisy kulinarne: Receptury rozproszone z XVI–XVIII w.: Źródła drukowane, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2016, p. 305, own translation
Z gorczycy czynią przysmak bardzo osobliwy i zdrowy, którego pospolicie używają przy stole, zwłaszcza czasów zimnych. Ten przysmak zowią właśnie u nas „gorczyczka”, z cudzoziemska „mustarda”, którą każdy według swej woli i upodobania czyni […] Jedni po prostu wiercą nasienie gorczyczne co najświeższe […], a uwierciszy go w donicy, winem słodkim a miodem roztwarzają. Drudzy kładą cukier a octem rozpuszczają. Inni skórki pomarańczowe w miodzie przyprawione drobno siekają i w mostardę kładą, które smak osobliwy czynią. Niektórzy z gdulami albo z da[k]t[y]lami z skórek i z błonek swych ochędożonymi, jako z pigwami, przyprawują, przydając cynamonu, goździków […]

Original text:
Z gorczycy czynią przysmak bardzo osobliwy i zdrowy, którego pospolicie używają przy stole, zwłaszcza czasów zimnych. Ten przysmak zowią właśnie u nas „gorczyczka”, z cudzoziemska „mustarda”, którą każdy według swej woli i upodobania czyni […] Jedni po prostu wiercą nasienie gorczyczne co najświeższe […], a uwierciszy go w donicy, winem słodkim a miodem roztwarzają. Drudzy kładą cukier a octem rozpuszczają. Inni skórki pomarańczowe w miodzie przyprawione drobno siekają i w mostardę kładą, które smak osobliwy czynią. Niektórzy z gdulami albo z da[k]t[y]lami z skórek i z błonek swych ochędożonymi, jako z pigwami, przyprawują, przydając cynamonu, goździków […]

As you can see, even back then Polish people knew quite a few mustard varieties, perhaps even more than the typical modern choice of deli, “French”, “Russian”, brown, horseradish and honey mustards that you can buy in any Polish supermarket. In Stanisław Czerniecki’s Compendium Ferculorum, the oldest[1] printed cookbook in Polish, there’s only one recipë for this “niepospolity condiment”, or “uncommon condiment” (it calls for mustard seeds, wine, vinegar, pears, raisins and sugar),[2], but you can find more in other Old-Polish advice books. Curiously, most of them recommend making your mustard sweet. Sweet mustard may not be very surprising (honey mustard is still quite popular in our own times), but the very diversity of possible sweet ingredients could boggle you mind. What has caught my attention is an 18th-century recipë for mustard flavoured with pears and honey cake (a kind of gingerbread), which you will find at the end of this post.

As new mustard recipës were being developed, so did novel ways to serve the mustard on the table in an elegant way. You may remember Adam Mickiewicz’s poetic description of the elaborate centrepiece of Soplicowo. According to Jędrzej Kitowicz, an indispensable element of such a centrepiece were spherical receptacles he called “bubbles”, sitting snugly in metal rings welded to vertical parts of the structure.

Silver bubbles with spoons of the same metal, gilded inside
In each of these rings there was a lidded bubble, fashioned either out of silver or crystal with silver elements. These bubbles […] were placed inside […] the rings so that they wouldn’t be tipped by accident. They were filled with vinegar, olive oil, sugar […] and mustard, which the diners used, when […] wishing to enhance the flavour of some dish according to the subtlety of their palates. Mustard was used with boiled meats and grilled sausages, which they believed to be more healthy and flavourful when eaten with this condiment. […] In the mustard bubble there was a proportionally sized spoon, silver, gilded inside, with a crooked handle. Whoever wished for some oil or vinegar, could just open the lid and pour the liquid; mustard, however, was thicker and wouldn’t pour so easily, hence the spoon, without which the diner would either pour too much by tilting the bubble excessively or wait too long for the thick mass to ooze out.
O stołach i bankietach pańskich, in: Jędrzej Kitowicz: Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, vol. 3, Poznań: Edward Raczyński, 1840, p. 165–167, own translation
W każdej z tych obrączek stała wetkniętą bańka misterna z nakrywadłem srebrna, albo też kryształowa srebrem w kilkoro obwiedziona; te bańki […] dlatego osadzone były w […] obrączki, ażeby nie podlegały nieostrożnemu wywróceniu. Służyły zaś do octu, oliwy, cukru […] i musztardy, których ingrediencji panowie zażywali, gdy […] jakiej potrawie smaku lepszego podług dotkliwości języka swego przydać chcieli; musztardę zaś brali do sztuki mięsa i kiełbasy pieczonej, z którą kiełbasę sądzili być zdrowszą i smaczniejszą. […] W bańce z musztardą była łyżeczka proporcjonalna do bańki z trzonkiem zakrzywionym, głęboka jak wiaderko, srebrna, w środku wyzłacana […] Bańki z oliwą i octem kto potrzebował, odkrył przykrywadło i nalał sobie likworu łatwo ciekącego. Że zaś musztarda, jako gęściejsza, nie tak łatwy ciek miała, dlatego do niej przydawano łyżkę, bez której nalewający musztardy, albo by za zbytnim nachyleniem bańki razem wiele nalał, albo za małym długo by ciągnącej się masy powoli czekał.

Original text:
W każdej z tych obrączek stała wetkniętą bańka misterna z nakrywadłem srebrna, albo też kryształowa srebrem w kilkoro obwiedziona; te bańki […] dlatego osadzone były w […] obrączki, ażeby nie podlegały nieostrożnemu wywróceniu. Służyły zaś do octu, oliwy, cukru […] i musztardy, których ingrediencji panowie zażywali, gdy […] jakiej potrawie smaku lepszego podług dotkliwości języka swego przydać chcieli; musztardę zaś brali do sztuki mięsa i kiełbasy pieczonej, z którą kiełbasę sądzili być zdrowszą i smaczniejszą. […] W bańce z musztardą była łyżeczka proporcjonalna do bańki z trzonkiem zakrzywionym, głęboka jak wiaderko, srebrna, w środku wyzłacana […] Bańki z oliwą i octem kto potrzebował, odkrył przykrywadło i nalał sobie likworu łatwo ciekącego. Że zaś musztarda, jako gęściejsza, nie tak łatwy ciek miała, dlatego do niej przydawano łyżkę, bez której nalewający musztardy, albo by za zbytnim nachyleniem bańki razem wiele nalał, albo za małym długo by ciągnącej się masy powoli czekał.

Ketchup, “Something Akin to Kabul”

Strawberry and and red-currant-flavoured ketchups made in Poland. Source: Twitter.

In August last year, a Polish news portal published an article entitled “Strawberry Ketchup from Włocławek: Internet Users in Shock”. As usual in modern journalism, the article was based entirely on two tweets. One of them, by Mr. Michał Jadczak, contained a picture of two red plastic bottles with labels reading, in Polish, “Ketchup with strawberries” and “Ketchup with red currants”. The picture was captioned: “Scandal! Sacrilege! The end is nigh..:/”. In their comments, many Twitter users expressed their dismay at someone’s nerve to adulterate ketchup with fruits of plants other than tomato. Some linked this scandal to the momentous fact that Włocławek-brand ketchup was actually no longer made in the town of Włocławek🔊.

If you, too, are shocked by strawberry ketchup, then what would you say to mushroom ketchup? Or walnut ketchup? Oyster ketchup, anyone? It turns out that the origin of this condiment is no less ancient than that of mustard, but while we would easily recognize mustum ardens from centuries ago as mustard, we would be hard pressed to recognize original ketchup as ketchup. It has come a long way to become the uniform, thick, red, sweet sauce we know today.

Ketchup began its career somewhere in Southeast Asia as… fish sauce. It was originally made by salting fish blood and innards, as well as whole fish that were too small for any other use, and leaving the whole mess to pickle. The smell must have been overwhelming, but only at the beginning of the process. As the mixture was fermenting, the scent and the taste were becoming milder and more palatable. The liquid thus obtained was a natural source of monosodium glutamate; in other words, a kind of ancient Maggi seasoning. In the Chinese dialect spoken in northern Vietnam, this sauce was called “kê-tsiap”.

Approximate ranges of fermented-sauces usage in East and Southeast Asia[3]
  Soy sauce
  Fish sauce

What’s interesting, this kind of sauce was most popular in southern China, Indochina and Indonesia – but not further north, in most of China, Korea and Japan. Why? Well, in the north there was an easier-to-make alternative: the soy sauce. Fish sauce, on the other hand, was also produced in the Mediterranean Sea basin. Manufacture of various kinds of fish sauce (such as liquamen, which was used for cooking, and garum, a table seasoning) was a big business in ancient Rome. I once visited in Barcelona the ancient ruins of a fish-sauce factory, which had stood next door to an ancient winery. Which means that must, which was used to make old-time mustard, was produced right next to fish sauce, closely related to the ancestor of modern ketchup.

Alas, the technology of fish-sauce production, unlike that of mustard, was gradually forgotten after the fall of the Roman civilization (it did survive somewhat longer in the Byzantine Empire). In Italy, garum was eventually replaced by another delicacy, made from salted, fermented and pressed fish roe, known as botargo. It wasn’t until the Age of Exploration that Europeans could come across fish sauces again.

But by the time the English could first sample something the locals in Indonesia referred to as “kecap”, this word had already expanded its meaning to cover all kinds of sauces; in fact, modern Indonesians use it mostly when talking about soy sauce. The English borrowed the word and used it for condiments that were meant to last long, as opposed to sauces, which were prepared just before a meal. Ketchup, or catsup, could be bottled and stored for months or even years. One 18th-century British cookbook contains a recipë “to make ketch-up that will keep twenty years”.[4] Apart from fish and mushroom ketchups, popular varieties included ketchups made from oysters or unripe walnuts, but recipës are also known for cucumber, plum, gooseberry, grape, peach, pepper, bean, lobster, liver, mussel and even herring ketchups (I need to try out the herring one someday). What did they all have in common? Preservatives – usually salt and vinegar, the latter sometimes replaced with strong wine, stale beer or cider, as well as exotic spices, such as ginger, nutmeg and cloves.

Take walnuts while green, beat them well in a mortar and strain the juice. Let it stand for twelve hours, then to a quart of the fine juice put six herrings with a little of the pickle, having cut the herrings very fine. Put the mixture in a stewpan, adding to it a little mace, about twenty cloves, and half an ounce of alspice. Boil the whole over a slow fire for half an hour, then strain it through a fine cloth, put again into the pan, adding to it twenty or thirty eschalots and half a pint of vinegar. Let it boil till the eschalots are tender, then put it into a basin to cool, when cool run it through a fine cloth and bottle it for use.
Excellent Catsup, in: Richard Alsop: The Universal Receipt Book or Complete Family Directory by a Society of Gentlemen in New York, New York: I. Riley, 1814, p. 249; quoted in: Andrew F. Smith: Pure Ketchup: A History of America’s National Condiment, with Recipës, Columbia, SC: University of South Carolina Press, 1996, p. 163

By the 18th century, ketchup had become a familiar condiment throughout the British Empire. Jonathan Swift, known especially as the author of Gulliver’s Travels, gave “catsup” as an example of “home-bred British” food, as opposed to French “soups and fricassees”, in one of his satirical poems. He mentioned catsup in the same line as caviar and the aforementioned botargo, which shows that it was still classified as seafood.

Then Gluttony, with greasy paws,
Her napkin pinn’d up to her jaws, […]
Wedged in a spacious elbow-chair,
And on her plate a treble share,
As if she ne’er could have enough,
Taught harmless man to cram and stuff.
She sent her priest in wooden shoes
From haughty Gaul to make ragoos;
Instead of wholesome bread and cheese,
To dress their soups and fricassees;
And, for our home-bred British cheer,
Botargo, catsup, and caveer.

Jonathan Swift: Panegyric on the Dean in the Person of a Lady in the North, in: The British Poets, vol. XXXVIII, Chiswick: Press of C. Whittingham, 1822, p. 116–117
Modern mushroom ketchup

Ketchup could have been made from almost anything, so it was just a matter of time until someone got the idea of making ketchup out of tomatoes. But who? The tomato plant isn’t native to either Indonesia or the British Isles. Long after the first specimens were brought from America, Europeans were still apprehensive about it, because it reminded them of deadly nightshade, henbane bell and other related, highly toxic plants. It follows that tomato ketchup was invented on the same continent the tomato comes from. At the turn of the 19th century, tomato ketchup was already a popular condiment in the newly established United States of America. Just like other ketchups, it was enhanced by the addition of vinegar, spices and, starting in the 1840s, sugar (which also played the role of a preservative). Ketchup was starting to taste like it does today. And what did it look like? Old varieties of tomato were yellow (hence its Italian name, “pomo d’oro”, or “golden apple”, which has been borrowed into Polish and a few other languages). And ketchup was often strained and filtered, so it was a runny yellowish liquid rather than a thick red sauce.

It took a long time for the Polish people to learn what ketchup is and even longer for them to acquire a taste for it. First advertisements for “wallnut ketchup”, an exotic sauce imported from Britain, started to appear in Warsaw newspapers around the middle of the 19th century.

Cured meats, smoked tongues and Hamburg Schlackwurst, as well as Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta and many other sauces, sardines in smaller and larger tins, English Chester cheese have arrived by rail and may be purchased at A. Keolichen’s delicatessen at Długa Street […]
Advertisement for the Koelichen delicatessen, in: Kurier Warszawski, 132, Warszawa: 23 May 1850, p. 702, own translation (English words left in their original spelling)
Pekeflejsz, ozory wędzone i Schlak-Wurst Hamburskie, jakoteż świeże Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta, i wiele innych; Sardynki w mniejszych i większych puszkach, Ser angielski Chester, nadeszły Koleją żelażną, i nabyć ich można w handlu A. Koelichen przy ulicy Długiej […]

Original text:
Pekeflejsz, ozory wędzone i Schlak-Wurst Hamburskie, jakoteż świeże Mixed Picle, Picca-lilly, Salad Cream, Beefsteak Sauce, India Soya, John Bull Sauce, Wallnut Ketchup, Toniatta, i wiele innych; Sardynki w mniejszych i większych puszkach, Ser angielski Chester, nadeszły Koleją żelażną, i nabyć ich można w handlu A. Koelichen przy ulicy Długiej […]

In 1885, one advocate for modern agriculture tried to teach Polish land owners to preserve their produce in the form of ketchup. For him, ketchup was still a runny sour liquid and not a thick syrupy sauce.

There are two kinds of fruit juices. One kind is more or less sweetened with sugar and is used for flavouring beverages, such as water, tea or vodka, as well as flour-based dishes and ice cream. The other kind is seasoned with more or less vinegar and is used as a condiment for meat dishes. The latter kind is used by the English and the Americans, who call it “ketchup”. To differentiate between the two, […] we shall refer to the latter kind by its English name, Polonized from “ketchup” to “kwasób”. […]

Kwasób may be made from tomatoes, walnuts or cucumbers. English ketchup is always well seasoned with vinegar, salt, pepper, paprika, sometimes also mustard seeds or ginger, nutmeg, etc.

Józef Bohdan Rogojski: Owocarstwo, czyli Nowe sposoby użytkowania z owoców drzew owocowych w klimacie naszym wzrastających, Warszawa: Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego, 1885, p. 65, 67
Soki owocowe są dwojakie. Jedne są mniej lub więcej cukrzone i służą do zaprawienia napojów, np. wody, herbaty i wódki, tudzież potraw mącznych i do robienia lodów. Drugie są mniej lub więcej octem zaprawione i służą do potraw mięsnych. Ten rodzaj soków jest przez Anglików i Amerykanów używany i nazywa się keczup. Dla rozróżnienia […] zostawmy [drugim] ich nazwę angielską, zmienioną z keczup na kwasób. […]

Kwasób bywa pomidorowy, orzechowy lub ogórkowy. Każdy keczup angielski jest mocno octem, solą, pieprzem, papryką, niektóry zarazem gorczycą lub imbirem, gałką muszkatową itp. przyprawiony.


Original text:
Soki owocowe są dwojakie. Jedne są mniej lub więcej cukrzone i służą do zaprawienia napojów, np. wody, herbaty i wódki, tudzież potraw mącznych i do robienia lodów. Drugie są mniej lub więcej octem zaprawione i służą do potraw mięsnych. Ten rodzaj soków jest przez Anglików i Amerykanów używany i nazywa się keczup. Dla rozróżnienia […] zostawmy [drugim] ich nazwę angielską, zmienioną z keczup na kwasób. […]

Kwasób bywa pomidorowy, orzechowy lub ogórkowy. Każdy keczup angielski jest mocno octem, solą, pieprzem, papryką, niektóry zarazem gorczycą lub imbirem, gałką muszkatową itp. przyprawiony.

I think it’s a great loss to Polish vocabulary that the word he coined, “kwasób”🔊, from “kwas”, “sour”), has never caught on. Instead, Polish people are stuck with a poorly adopted borrowing on which they can’t even agree how to spell (“ketchup” or “keczup”?) nor how to read (keh-choop🔊 or keh-chup🔊?), and which remained quite obscure well into the 20th century. A Polish-English phrasebook from 1903 translated the menu item “fried oysters with ketchup” as “ostrygi pieczone z rajskimi jabłuszkami”,[5] which literally means “roasted oysters with apples of paradise”. Apparently, whoever devised the phrasebook was convinced that not only “ketchup”, but even “pomidor” (the Polish word for “tomato”), would have been unfamiliar to the average Pole.

Between the World Wars, tomato ketchup (and its advertisements) was already a common sight in the United States. According to a correspondent of a Polish newspaper of that time, all dishes in America were doused with such liberal quantities of ketchup that they all tasted exactly the same.

All kinds of meat are seasoned in the same fashion, smothered under incredible amounts of pepper and the ubiquitous, heavily advertised sauces called “Chilli” or “Ketchup”. If you were served such an otherwise delicious dish as roast duck with oranges, you would only know that it’s a duck from reading the menu, because it wouldn’t taste any different from other scraps of meat drowned in advertised sauces and condiments.
Kłopoty gastronomiczne w kraju dolara: w Ameryce nie wszystko jest dobre, in: ABC – Nowiny Codzienne, No. 215, Warszawa: Mazowiecka Spółka Wydawnicza, 29 July 1935, p. 6, own translation
Wszystkie mięsiwa przyprawia się jednakowo, do wszystkich dodaje się niesłychane ilości pieprzu i nieodzownego, reklamowanego sosu „Chili” lub „Ketchup”. Gdyby wam nawet podano tak pyszną w zasadzie potrawę jak kaczka pieczona z pomarańczami, dowiecie się o tym, że jest to kaczka, tylko z karty potraw, w smaku kaczka nie będzie się niczym różniła od innych ochłapów tonących w reklamowanych sosach i przyprawach.

Original text:
Wszystkie mięsiwa przyprawia się jednakowo, do wszystkich dodaje się niesłychane ilości pieprzu i nieodzownego, reklamowanego sosu „Chili” lub „Ketchup”. Gdyby wam nawet podano tak pyszną w zasadzie potrawę jak kaczka pieczona z pomarańczami, dowiecie się o tym, że jest to kaczka, tylko z karty potraw, w smaku kaczka nie będzie się niczym różniła od innych ochłapów tonących w reklamowanych sosach i przyprawach.
Stanisław Fenrych (1883–1955)

That’s not to say ketchup wasn’t increasingly advertised in Interbellum Poland itself. What’s more, this is when it certain pioneers started to complement the supply of imported ketchup with domestic production. The first man to manufacture tomato ketchup on a commercial scale in Poland was Stanisław Fenrych. In 1919, he purchased an estate in the Greater Poland village of Pudliszki🔊 where he set up orchards, vegetable gardens and a factory to turn the produce into marmalades, jams and preserves. According to Pudliszki corporate lore, his neighbours expected that pears would sooner grow on a willow tree than his business venture would become profitable, so he defiantly put a pear-bearing willow in his company’s logo and soon proved the naysayers wrong. In 1927, Fenrych sent his advisors to Britain to obtain tomato seeds, believing that British varieties would do well in Polish climate. The advisors brought back not only the seeds, but also a recipë for tomato ketchup. Its industrial production began in Pudliszki in the following year. In 1929, the business was visited by Polish President Ignacy Mościcki; at a dinner given in his honour, he was served hard-boiled eggs with ketchup as a starter.[6]

The idea to make tomato ketchup was soon taken up by other entrepreneurs in the region, as you can see in the advertisements that were placed in local papers of the time.

The Industrial Food Processing Plant is in the hands of an experienced professional, Mr. Wincenty Paetz, the sole owner. Under the “Pecowin” trademark, the business produces choice natural vinegar, wine vinegars, mustard, fruit juices, sauerkraut, dill pickles in barrels, canned cucumbers, the excellent “Tomato-ketchup” sauce, tomato paste, pickled mushrooms in tins and jars, gherkins and other pickles. It is a Christian and [ethnic] Polish establishment.
Reklama Zakładów Przemysłowych Przetworów Żywnościowych Wincentego Paetza, in: Rewja Mód, No. 3, Poznań: Jan Lange, 1935, p. 14, own translation
Zakłady Przemysłowe Przetworów Żywnościowych znajdują się w rękach wytrawnego fachowca, p. Wincentego Paetza, jedynego właściciela. Przedsiębiorstwo to produkuje najprzedniejszy ocet naturalny pod prawnie zastrzeż. nazwą „Pecowin”, octy winne, musztardę, soki owocowe, kapustę kiszoną, ogórki w beczkach i konserwy jak: sterylizowane ogórki w puszkach, wyśmienity sos pomidorowy „Tomato-ketchup”, ekstrakty pomidorowe, grzybki marynowane w słoikach i puszkach, pikle i korniszony. Jest to przedsiębiorstwo chrześcijańskie i polskie.

Original text:
Zakłady Przemysłowe Przetworów Żywnościowych znajdują się w rękach wytrawnego fachowca, p. Wincentego Paetza, jedynego właściciela. Przedsiębiorstwo to produkuje najprzedniejszy ocet naturalny pod prawnie zastrzeż. nazwą „Pecowin”, octy winne, musztardę, soki owocowe, kapustę kiszoną, ogórki w beczkach i konserwy jak: sterylizowane ogórki w puszkach, wyśmienity sos pomidorowy „Tomato-ketchup”, ekstrakty pomidorowe, grzybki marynowane w słoikach i puszkach, pikle i korniszony. Jest to przedsiębiorstwo chrześcijańskie i polskie.

The press also published recipës for those who wanted to try making “a hot tomato sauce, so-called katsup or ketchup”,[7] at home. The trend continued even under German occupation, when this way of preserving tomatoes was encouraged by Polish-language Nazi papers.

As for sauces, I can recommend to you the “ketchup”, almost unknown in our country, something akin to Kabul sauce. Take 6 kg of well ripened tomatoes, boil them down completely by stewing them without water. Then press them through a sieve and add 2 tablespoons of salt, one cup of sugar, one teaspoon each of paprika and crushed pepper, allspice, bay leaf, cinnamon, cloves, mace and ginger. Some of these spices may be omitted. Place all the spices in a small muslin bag and boil it in one litre of vinegar. Once the tomatoes are well thickened (after about 5 hours of stewing), mix them with the spiced vinegar and boil again for 15 minutes. Then pour the mixture into heated bottles and seal with paraffin wax.
Sabina: Nasz dom: Tanie urozmaicenie, in: Nowy Kurier Warszawski, No. 218, Warszawa: 15 September 1942, p. 3.
The recipë is almost identical to the one for “catsup” in: Elżbieta Kiewnarska: Oszczędne konserwowanie jarzyn na zimę, Warszawa: 1941, p. 42

What’s most curious here is the explanation that ketchup was “something akin to Kabul sauce”. If you’re wondering what that was, it’s, well, something akin to ketchup – hot tomato sauce seasoned with garlic and chilli, named after the Afghan capital, produced in Britain since the 19th century and particularly popular in the Russian Empire (for example, as one of the original ingredients of the classic Russian olivye salad), including the Russian partition of Poland. One of the characters in The Doll, a great Polish novel by Bolesław Prus that is set in Russian Poland, speculated that if “the year 1879 began with a victory in Afghanistan for the British, who entered Kabul under General [Frederick] Roberts”, then “no doubt Kabul sauce will get dearer!”[8]

Polish fast-food hit, a zapiekanka with a generous squeeze of ketchup

Such imperialist novelties as ketchup had hard time getting adopted in postwar Communist Poland, even though, in 1947, the Polish patent office agreed to register the Heinz trademark for an American company which wished to sell the Polish people its “ketchup (a kind of hot sauce)”.[9] In his young-adult novel published in 1960 under the title You Shall Become a Red Indian Too, Wiktor Woroszylski described a typical American delicacy as “wieners in tomato sauce”,[10] apparently believing that “hot dogs with ketchup” would have been completely incomprehensible to the Polish youth. It was only at the end of the 1970s that Poland’s Communist authorities allowed a degree of private enterprise in the catering industry. This move quickly led to small family-owned food-service establishments, known as “small gastronomy”, mushrooming all over the country. They usually took the form of little stands or travel trailers turned food trucks selling grilled sausages, French fries, hot dogs and zapiekanki (the Polish answer to hot dogs, that is, baguettes topped with mushrooms and melted cheese), all covered with ample doses of tomato ketchup. Or “ketchuk” as some of the patrons, still unfamiliar with the condiment, mispronounced it.[11] The 1980s in Poland also saw the rise of grill parties (patterned on American BBQ), which would soon grow into a national pastime.

After that, it wasn’t long before Polish people fell in love with ketchup’s sweet taste. And even though tomato is now the only variety many of them can imagine, you can still find the seemingly tautological “tomato ketchup” on some labels. Which allowed for a nice wordplay in a 1997 commercial; its tagline literally meant “whatever tomato has, ketchup has it too”, which in Polish goes like this:

To co ma pomidor, to ma to ketchup.
Cezary Filew: brand tagline for Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Kotlin, Corporate Profiles DDB, 1997; quoted in: Janusz R. Kowalczyk: Najlepsze polskie reklamy ostatnich 20 lat, in: Culture.pl, Instytut Adama Mickiewicza, 2013

Recipës

Mustard ingredients: mustard seeds (already ground), pears and gingerbread (already cooked down to a paste)

On a sunny May day, I paid a visit to a fellow blogger, Michał Górecki, who on that particular day happened to be not grilling, but smoking food in his backyard. But considering that mustard and ketchup go just as well with smoked meat, fish, even cheese, as with grilled, we decided to try two old-time recipës for these condiments. Marcin, yet another food blogger, would then come along to take part in the tasting session.

As I wrote above, mustard used to be rather sweet in the past, so this is what we did: pear-and-gingerbread-flavoured mustard. In Toruń, Poland’s gingerbread capital, you can easily buy gingerbread mustard, and you can find a recipë for “grusztarda”, or pear mustard, in the Jadłonomia vegan blog; but I bet you’ve never had mustard flavoured with both pears and gingerbread before. This is the original historical recipë:

Take as much black mustard seeds ground down to flour as you wish. Take fresh pears, bake them, grind in a clay bowl and press through a sieve. […] Add as much strong wine vinegar as you need, grated honey cake, as much honey or sugar as you need, small amounts of cinnamon, ginger, cloves; mix it all and leave in a warm place to ferment, then store and add small amounts to your dishes.
Promptuarium medicum empiricum […] z przydatkiem Apteki domowej, Kraków: 1716, p. 249; quoted in: Jarosław Dumanowski: Staropolskie przepisy kulinarne: Receptury rozproszone z XVI–XVIII w.: Źródła drukowane, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2016, p. 306, own translation
Weźmij gorczycy czarnej na mąkę utłuczonej, ile chcesz, weźmij gruszek świeżych, upiecz je, zwierć w donicy, przebij przez sito, […] przylej octu winnego mocnego, ile potrzeba, miodowniku utartego, miodu patoki albo cukru według potrzeby, cynamonu, imbiru, goździków po trosze, umieszaj, postaw w cieple przez kilka dni, aby zakisło, potem schowaj i dawaj po trosze do potraw.

Original text:
Weźmij gorczycy czarnej na mąkę utłuczonej, ile chcesz, weźmij gruszek świeżych, upiecz je, zwierć w donicy, przebij przez sito, […] przylej octu winnego mocnego, ile potrzeba, miodowniku utartego, miodu patoki albo cukru według potrzeby, cynamonu, imbiru, goździków po trosze, umieszaj, postaw w cieple przez kilka dni, aby zakisło, potem schowaj i dawaj po trosze do potraw.

How to make it at home? First, we ground the mustard seeds (we used white instead of black) in a mortar. If you’ve got quern-stones, then even better. You could used a coffee grinder, but only if you’re okay with drinking mustard-flavoured coffee later on. Once the seeds are ground, mix the mustard flour with a little cold water – just enough to obtain a thick mush. It’s the water that helps release the enzymes which produce the specific mustard flavour. At this point you could add some vinegar, a little salt and you’d already have some basic mustard. But what we want is mustard with pears and gingerbread.

So then we had to peel, core and dice the pears, and then stew them with a little water, while adding small amounts of vinegar to keep it bubbling (we used apple vinegar, but wine vinegar would be best). Once the fruits were soft, I added crushed gingerbread cookies that had been left over from last Christmas. The recipë calls for “honey cake” and then various spices, but the gingerbread already contained honey and the same spices (cinnamon, cloves, pepper, ginger and cardamom). After this pear-and-gingerbread mixture had cooked down to a homogenous paste (you can hasten the process with a blender) and cooled down, there remained only one more step: combining it with the mustard paste in roughly equal proportion. We also added a pinch of turmeric to give our mustard the familiar mustard-yellow colour (no cheating here; mustards have been dyed yellow with turmeric for ages). We did wait a little for the flavours to develop, but we didn’t wait for the mustard to ferment.

Ketchup ingredients: tomato paste, anchovies, shallots and brandy

And what about the ketchup? For this, I picked an early-19th-century English recipë which has the characteristics of a transition period in ketchup history: it already contained tomatoes, but still contained fish. The fish, in this case, was anchovies.

Gather a gallon of fine, red, and full ripe tomatas; mash them with one pound of salt; let them rest for three days, press off the juice, and to each quart add a quarter of a pound of anchovies, two ounces of shallots, and an ounce of ground black pepper; boil up together for half an hour, strain through a sieve, and put to it the following spices; a quarter of an ounce of mace, the same of allspice and ginger, half an ounce of nutmeg, a drachm of coriander seed, and half a drachm of cochineal; pound all together; let them simmer gently for twenty minutes, and strain through a bag: when cold, bottle it, adding to each bottle a wineglass of brandy. It will keep for seven years.
William Kitchiner: Apicius Redivivus: The Cook’s Oracle, London: John Hatchard, 1818, p. 479–480

The original recipë says you should first cure the tomatoes in a frightening amount of salt. We opted for a quicker solution using much less salt (actually, no salt at all except the heavily salted anchovies) and with vinegar providing the tart taste. We started by sautéing a few shallots in oil. Then we added three little jars of anchovies; the smell that wafted then in the air made all dogs in the neighbourhood bark like crazy. Once the fish was cooked down to a paste, we added some peeled tomatoes and then stewed a little more, while seasoning the mixture with allspice, nutmeg, ginger and coriander, as well as (this was my own idea) lovage and summer savoury. And, to make our ketchup at least a little more like the ketchup we’re used to, we sweetened it with a soupçon of sugar. One thing we didn’t have was cochineal, so we couldn’t dye our ketchup red and had to settle for the orangish tinge typical for tomato soup. Once the whole thing cooled down, it was blended and enriched (according to the original recipë) with a glass of brandy.

Was it edible?
English subtitles available.
Was it edible?
English subtitles available.


My opinion is that the mustard was great: very sharp, but also clearly spicy and sweet. Ketchup, on the other hand, tasted nothing like your regular store-bought ketchup. But still, the flavour was kind of familiar… Have you ever had pizza with anchovies?

References

  1. Turns out, it wasn't the oldest after all. See: Even Older Polish Cookery for Complete Beginners (note added on 13 May 2024).
  2. Stanisław Czerniecki: Compendium ferculorum albo Zebranie potraw, Kraków: w drukarni Jerzego i Mikołaja Schedlów, 1682, p. 95
  3. Naomichi Ishige: Cultural Aspects of Fermented Fish Products in Asia, in: Cherl-Ho Lee, Keith H. Steinkraus, P.J. Alan Reilly: Fish Fermentation Technology, Tokyo – New York – Paris: United Nations University Press, 1993, p. 22
  4. To Make Katch-up That Will Keep Twenty Years, in: A Curious Collection of Receipts in Cookery, Pickling, Family Physic, London: R. Montagu, 1742, p. 22–23; quoted in: Andrew F. Smith: Pure Ketchup: A History of America’s National Condiment, with Recipës, Columbia, SC: University of South Carolina Press, 1996, p. 164
  5. Podróż do Ameryki, in: Księga Uciechy i Pożytku, No. 3, Warszawa: Bolesław Londyński, 4 April 1903, p. 164
  6. Karolina Sternal: Polski ketchup narodził się w wielkopolskich Pudliszkach, in: Głos Wielkopolski, Poznań: Polska Press, 9 May 2011
  7. Kącik dobrej gospodyni, in: Chwila, No. 7320, Lwów: Spółka Wydawnicza Chwila, 10 August 1939, p. 8
  8. Bolesław Prus: The Doll, translated by David Welsh, Central European University Press, 1996, p. 492
  9. Wiadomości Urzędu Patentowego RP, R. 23, z. 7/8, Warszawa: 30 August 1947, p. 134
  10. Wiktor Woroszylski: I ty zostaniesz Indianinem, 1960; quoted in: Maja Łozińska, Jan Łoziński: Historia polskiego smaku: Kuchnia, stół, obyczaje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PNW, 2013, p. 270
  11. Zapiekanki z „keczukiem” wprost z przyczepy kempingowej: Początki małej gastronomii, in: TVP Info, Warszawa: Telewizja Polska, 28 March 2015

Bibliography


◀️ Previous 📜 List of posts Next ▶️
⏮️ First 🎲 Random post Latest ⏭️