5,079
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
TychIf you're still here, co zostalithen I'm inviting you to yet another travel voyage and time and spice, zapraszam na kolejnąall the way to Croton, jeszcze dalsząa Greek town at the tip of the Italian boot, podróż w czasie i przestrzeni – do Krotonu, greckiego miasteczka na czubku włoskiego buta, we wcześniejszej połowie V win the earlier half of the 5th century BCE.pThe town's intellectual and religious life is dominated by the sect of Pythagoreans.nYes, this is a time of celebrity mathematicians.e. Działa tutaj prężnie sekta pitagorejczyków. To takie czasySadly, kiedy matematyk może być celebrytą. Niestety po śmierci after Pythagoras'''Pitagorasa''' jego wyznawcy szybko uczynili z jego nauki dogmatyczną religięs death, his followers were quick to turn his science into a dogmatic religion, w ramach której modlą się do liczb oraz surowo przestrzegają zakazu spożywania mięsa i warzyw strączkowychwhich they observe by praying to numbers and by refraining from eating meat and legumes. Instead of elegant mathematical proofs, a zamiast eleganckich dowodów matematycznych wystarcza im they're now content with "the Master said so" as an argument: „mistrz tak powiedział”. Nieliczni z nich wolą jednak myśleć samodzielnie i udało im się od sekty uniezależnićA few, however, preferring to think for themselves, have managed to wriggle themselves out of the cult. Wśród tych ostatnich jest Among them is '''Empedokles z AkragiEmpedocles of Acraga''', greckiej kolonii na Sycyliia Greek colony on Sicily. To, co go zajmuje, to kwestia budowy materiiWhat he's particularly interested in is the structure of matter. Wcześniejsi myślicieleEarlier thinker, mieszkający w Joniiwho lived in Ionia on the western shore of what will once be called Turkey, na zachodnim wybrzeżu przyszłej Turcjiwere trying identify the primordial substance, doszukiwali się pierwotnej prasubstancjifrom which all other matter derives, z której wywodzi się wszystko inne, w poszczególnych żywiołachproposing various specific elements: '''Tales z MiletuThales of Miletus''' – w suggested water;wodzie, '''Heraklit z EfezuHeraclitus of Ephesus''' – w , fire;ogniu, '''Ksenofanes z KolofonuXenophanes of Colophon''' – w ziemi itd. Empedokles, który poprzez prosty eksperyment z klepsydrą wodną wykazał istnienie powietrzaearth… Empedocles, who proved the existence of air in a simple experiment with a water clock, postanowił ich wszystkich pogodzićtried to reconcile them all by proposing not one, proponując teoriębut for primordial substances, w której jest nie jednathat is, a cztery prasubstancje – czyli ''ziemia''earth, ''woda''water, air''powietrzeand '' i ''ogieńfire''. Dopiero późniejszy o pokolenie Platon doda do nich It will take one more generation for Plato to add ''eteraether'' i każdemu z żywiołów przypisze jeden z pięciu wielościanów foremnychto this number, so that he can assign to each of the five elements one of the five regular polyhedra, w tym świeżo odkryty dwunastościanincluding the recently discovered icosahedron.
Greccy lekarze pracujący na terenie późniejszej Turcji w czasach rzymskich Much later, under the Roman Empire (I–II w.n.e.1st–2nd centuries CE) znów będą mogli kroić tylko zwierzęta , Greek medics working in what will once be Turkey, will once again be only allowed to dissect animals (stąd np. długo powtarzany poglądleading, że ludzka wątroba ma nie dwafor example, to a pięć płatówlong-held notion that the human liver has not two, jak u psa)but five lobes, like in a z ludzką anatomią będą mieć styczność tylko przy okazji leczenia rannych żołnierzy i gladiatorówdog) and will only ever have the chance to study human anatomy while looking after wounded soldiers and gladiators. Zasługą What '''Dioscorides of Anazarbus'Dioskurydesa z Anazarbusa''and ' i ''Galen of Pergamon'Galena z Pergamonu''will be remembered for is summarising all medical knowledge in books that will be read by generations of medics for centuries after the works of their predecessors will have gone up in smoke together with the library of the Alexandrian museum. Galen' będzie za to podsumowanie całej dotychczasowej wiedzy medycznej w książkachs book, które będą czytane przez kolejne pokolenia medyków jeszcze długie stulecia po tymin particular, jak dzieła ich poprzedników spłoną wraz z biblioteką aleksandryjskiego muzeum. Zwłaszcza obszerna praca Galena będzie kluczowa dla przetrwania teorii humorówwill be crucial for preserving the theory of humours, zwanej również od jego imienia teorią Galenowskąwhich will come to be known as Galenic theory.
== Kto to wszystko wymyślił? ==
<nomobile>[[File:Capo Colonna2 retouched.png|thumb|Jedyna kolumna, która została po świątyni Hery wzniesionej w Krotonie w V w.p.n.e.The single remaining standing column from the temple of Hera built in Croton in the 5th century BCE]]</nomobile>Zanim przejdziemy do kuchni humoralnej od strony praktycznejBefore we discuss the practical side of humoral dietetics, chciałbym rzucić kilka nazwisk i dat związanych z historią streszczonej właśnie teoriiI'd like to give a bunch of names and dates related to the history of the theory I've just summarised. Jeśli kogoś takie szczegóły nudząIf you're easily bored by such details, to może tę część pominąćthen you can just skip this section.
<nomobile>[[File:Anagni 2.JPG|thumb|left|Jeszcze jedna infografika ilustrująca zależności między żywiołami i porami roku Yes another infographic illustrating the relations between elements and seasons (outer circles), and humours and stages of human life (zewnętrzne kręgiinner circles enclosing a human figure) . This one comes from the 13th century and can be found on the ceiling of acrypt in the cathedral of Anagni, Italy. On the wall below you can see Hippocrates (ca. humorami i460 etapami ludzkiego życia (wewnętrzne kręgi wokół stojącego wBCE – ca. środku człowieka). Ta pochodzi z360 XIIIBCE) conferring with Galen (129 wCE – ca. i znajduje się na sklepieniu krypty katedry w Anagni we Włoszech. Na ścianie poniżej: dialog Hipokratesa (ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e.) z216 Galenem (129 n.e. – ok. 216 n.e.CE).]]</nomobile><mobileonly>[[File:Capo Colonna2 retouched.png|thumb|Jedyna kolumna, która została po świątyni Hery wzniesionej w Krotonie w V w.p.n.e.The single remaining standing column from the temple of Hera built in Croton in the 5th century BCE]]</mobileonly>Tymczasem inny były pitagorejczykIn the meantime, urodzony w samym Krotonie '''Alkmeon'''another former Pythagorean, who was born here, in Croton, uprawia filozofię przyrody z zacięciem medycznymis doing natural philosophy with a medical bent. Sekcje ludzkich zwłok są zabronione ze względów religijnych, ale jego badania nad budową mózgu i oka zwierzęcegoDissecting human corpses is forbidden for religious reasons, pozwoliły mu stwierdzićbut his studies on animal eyes and brains, że have led him to mózgthe conclusion that it's the brain, a nie serce, jest organemrather than the heart, który odpowiada za myśli i uczuciathat is the seat of mind and emotions. Podobnie jak pitagorejczycySimilarly to the Pythagoreans, spośród których się wywodzi, Alkmeon postrzega świat jako arenę walki przeciwieństwAlcmeon views the world as a constant struggle of opposites. W ludzkim cieleThis includes the human body, jak twierdzi, konkurują ze sobą where ''ciepłowarmth'' z competes against ''chłodemcoldness'', ''wilgoćmoistness'' z against ''suchościądryness'' itd, and so forth. Równowaga między nimi zapewnia zdrowieA balance between them all is what keep you in good health, a przewaga którejkolwiek z tych mocy powoduje chorobęwhile the predominance of any one characteristics leads to illness.
'''Hipokrates z Hippocrates of Kos''', młodszy o jakieś pół wieku od Alkmeonaborn about half a century after Alcmeon, połączy jego teorię z tą wymyśloną przez Empedoklesa. Każdemu z czterech żywiołów przypisze po jednym humorze will eventually combine the latter's theory with Empedocles's by assigning one humour (w tym wyimaginowaną czarną żółćincluding the imaginary black bile), aby w ten sposób wytłumaczyć, w jaki sposób przebiega walka to each of the four elements in order to explain the struggles of ''ciepłahot'' z vs ''chłodemcold'' i and ''wilgocimoist'' z vs ''suchościądry''. Przy okazji wprowadzi zasadęHe will also introduce the general rule that the physician's duty is to make patient feel better or at least not worse, że zadaniem lekarza jest poprawić stan zdrowia pacjenta – and develop medical theory to the point were it becomes a przynajmniej go nie pogorszyć – oraz rozbuduje teorię medycyny na tyle, by dało się ją wydzielić z filozofii przyrody jako odrębną dziedzinę wiedzystandalone scholarly discipline. I wszystko to nadal bez zaglądania do wnętrza ludzkiego ciałaAnd all this without ever peeking inside a human body. Taką możliwość będą mieli dopiero w kolejnym stuleciu This opportunity will only be available in the following century (IV w.p.n.e.4th BCE) lekarze działający w Aleksandriito doctors working in Alexandria, tacy jak such as '''Herofilos z ChalcedonuHerophilus of Chalcedon''' i and '''Erazystratos z KeosErasistratus of Ceos'''. To zasługa pierwszych greckich władców Egiptu z dynastii PtolemeuszyThis they will owe to the first Greek rulers of Egypt, którzyof the house of Ptolemy, dla dobra naukiwho, zezwolą przeprowadzać sekcje ludzkich zwłok na terenie aleksandryjskiej świątyni muzfor the benefit of science, will allow dissections of human corpses to take place on the premises of the Alexandrian temple of the muses, zwanej „muzeum”known as a "museum", ale działającej trochę jak wyższa uczelniabut in fact more akin to a university.
<nomobile>[[File:Rembrandt - The Anatomy Lesson of Dr Nicolaes Tulp.jpg|thumb|Dopiero kiedy na większą skalę zaczęto kroić ludzkie zwłoki dla celów naukowych, można było odkryć, że Only once it became acceptable to dissect human corpses for anatomical research was it possible to discover that Galen nie do końca miał racjęwasn't always right.]]</nomobile><mobileonly>[[File:Anagni 2.JPG|thumb|left|Jeszcze jedna infografika ilustrująca zależności między żywiołami i porami roku Yes another infographic illustrating the relations between elements and seasons (outer circles), and humours and stages of human life (zewnętrzne kręgiinner circles enclosing a human figure) . This one comes from the 13th century and can be found on the ceiling of acrypt in the cathedral of Anagni, Italy. On the wall below you can see Hippocrates (ca. humorami i460 etapami ludzkiego życia (wewnętrzne kręgi wokół stojącego wBCE – ca. środku człowieka). Ta pochodzi z360 XIIIBCE) conferring with Galen (129 wCE – ca. i znajduje się na sklepieniu krypty katedry w216 Anagni we Włoszech. Na ścianie poniżej: dialog Hipokratesa (ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e.) z Galenem (129 n.e. – ok. 216 n.e.CE).]]</mobileonly>Jak spora część greckoLike much of the achievements of the Greco-rzymskich zdobyczy cywilizacyjnychRoman civilisation, tak i Galenowska medycyna odejdzie w zapomnienie w zachodniej Europie po upadku zachodniej części Imperium RzymskiegoGalenic medicine will be largely forgotten after the fall of the western part of the Roman Empire, ale przetrwa w jego części bizantyjskiejbut will survive in its Byzantine part, skąd przejmą ją Arabowiefrom where it will be gleaned by the Arabs and from them, a od nich – Persowieby the Persians. Szczególne zasługi dla jej rozwoju będzie miał urodzony w X w. na terenie późniejszego Uzbekistanu A man who will make the greatest contributions to further develop the theory will live in 10th-century Uzbekistan under the name Abu Ali al-Husajn Husayn ibn Abdillah ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sina (w Europie nazywany skrótowo but known as '''AwicennąAvicenna'''in Europe). W kolejnym stuleciu przechowana i rozwinięta przez muzułmanów wiedza medyczna przeniknie z powrotem do zachodniej Europy m.in. dzięki In the following century, the medical knowledge preserved and expanded by the Muslims, will filter back into western Europe thanks to, among others, '''Konstantynowi AfrykańczykowiConstantine the African''', który przywiezie ją z przyszłej Tunezji do who will bring it from Tunesia to Salerno, Italy. W tym włoskim mieście będzie działać pierwsza w średniowiecznej Europie szkoła medycznaIt's in Salerno where Europe's first medical school will be located and where Greek medical text will be translated from Arabic and Hebrew, w której greckie teksty będą tłumaczone na łacinę z arabskiego i hebrajskiego – głównych języków medycynythe chief languages of medicine. W ten sposób This is how Galen, wraz z jego teorią humoralnąalong with "his" humoral theory, zostanie ponownie odkryty w Europie, a dzięki takim nadwornym medykom jak will be rediscovered in Europe and popularised in courtly circles by such courts physicians as '''Michele Savonarola''', jego idee zyskają na popularności – przynajmniej w tych kręgach, które stać na nadwornych medyków (bardziej znany wnuk Savonarolihis better-known grandson, Girolamo, też będzie studiował medycynęwill study medicine too, but then he's going to quit the studies and get busy with religion and politics). Finally, ale rzuci studiain the 1470s, żeby zająć się religią i politykąBartolomeo Sacchi (better known as '''Platina'''). Wreszcie w latach 70. XV w. ukazała się pierwsza na świecie drukowana książka kucharska – will publish the first ever printed cookbook, ''De honesta voluptate et valetudine'' (''O uczciwej przyjemności i dobrym zdrowiuOf Honest Pleasure and Good Health'') Bartolomea Sacchiego (zwanego '''Platiną''') – która spopularyzowała przepisy łączące przyjemność jedzenia z medycyną humoralną, which will introduce wider European populace with recipes marrying the pleasure of eating and humoral medicine.
<mobileonly>[[File:Rembrandt - The Anatomy Lesson of Dr Nicolaes Tulp.jpg|thumb|Dopiero kiedy na większą skalę zaczęto kroić ludzkie zwłoki dla celów naukowych, można było odkryć, że Only once it became acceptable to dissect human corpses for anatomical research was it possible to discover that Galen nie do końca miał racjęwasn't always right.]]</mobileonly>
W XVI w., już po odkryciach da Gamy, Kolumba i innych podróżników, Europejczycy zaczną wreszcie zdawać sobie sprawę, że jeśli antyczne autorytety myliły się w sprawach geograficznych, to może w innych też nie należy im ślepo wierzyć. Pojawią się wtedy pierwsi lekarze kwestionujący teorię Galenowską, z Philippusem Aureolusem Theophrastusem Bombastusem von Hohenheimem (zwanym też skrótowo '''Paracelsusem''') na czele. Ale dwa lata po jego śmierci, czyli w 1525 r., w Wenecji zostaną w końcu wydane drukiem dzieła wszystkie Galena w greckim oryginale, co spowoduje wysyp nowych przekładów i ponowny renesans galenizmu. Kiedy w połowie XVII w. nastąpi wreszcie nasycenie rynku wydawniczego poradnikami medyczno-dietetycznymi propagującymi teorię humoralną, autorytet Galena będzie już mocno nadszarpnięty dalszymi odkryciami Andriesa van Wesela ('''Wesaliusza''', który wykaże, iż Galen myli się w opisie budowy serca), '''Williama Harveya''' (który odkryje, że żyły i tętnice tworzą obieg zamknięty) i '''Jana Baptista van Helmonta''' (który udowodni, że za trawienie nie odpowiada „wewnętrzne ciepło”, ale kwasy żołądkowe). Co nie znaczy, że dietetyka humoralna zniknie zupełnie.
