Open main menu

Difference between revisions of "Of This Ye Shall Not Eat for It Is an Abomination"

(Created page with "{{data|'''???''' lipca 2022}} File:Stempel koszerności.jpg|thumb|upright|Stempel koszerności z hebrajskim napisem כשר („koszer”) z okresu międzywojennego...")
 
m (clean up)
 
(145 intermediate revisions by the same user not shown)
Line 1: Line 1:
{{data|'''???''' lipca 2022}}
+
{{data|5 August 2022}}
[[File:Stempel koszerności.jpg|thumb|upright|Stempel koszerności z&nbsp;hebrajskim napisem כשר („koszer”) z&nbsp;okresu międzywojennego (lustrzane odbicie).<br>{{small|Muzeum Żydowskie w&nbsp;Oświęcimiu}}]]
+
[[File:{{#setmainimage:Stempel koszerności.jpg}}|thumb|upright|Mirror-flipped picture of a&nbsp;kosher certification stamp from interwar Poland, with the Hebrew word כשר (“kosher”).<br>{{small|Oświęcim (Auschwitz) Jewish Museum}}]]
Czytelnicy pytają, redakcja odpowiada! Zostałem kiedyś poproszony o&nbsp;to, żebym w&nbsp;przystępny sposób wytłumaczył, co to znaczy, że coś jest albo nie jest koszerne. Wprawdzie ten blog skupia się zwykle na kuchni polskiej, ale kuchnia żydowska przez stulecia rozwijała się tuż obok tej pierwszej i&nbsp;często wymieniały się przepisami. Żeby lepiej poznać polską tradycję kulinarną warto zatem dowiedzieć się też czegoś o&nbsp;tym, co jadają Żydzi i&nbsp;jaki wpływ na ich zwyczaje żywieniowe ma ich religia. Nawet w&nbsp;czasach, gdy większość Żydów i&nbsp;Polaków żyła w&nbsp;tym samym kraju, Polacy-chrześcijanie mieli przeważnie co najwyżej bardzo powierzchowne pojęcie o&nbsp;zasadach wyznaniowych, którymi kierowali się ich żydowscy sąsiedzi – i&nbsp;''vice versa''. Dziś ta wiedza jest niewątpliwie jeszcze bardziej nikła.
+
I’ve been asked by one of the Readers to try and explain what it means that something is or isn’t kosher. On this blog, I’ve been focusing mostly on the history of Polish cuisine, but Jewish cuisine used to develop right next to the Polish one for ages, so naturally there’s been a&nbsp;lot of overlap and recipë sharing between the two. Which means that if you want to know more about Polish cuisine, then it’s a&nbsp;good idea to also learn something about Jewish foodways and how the Jews’ own religion has shaped what they do or do not eat. Prior to the Holocaust, most of the world’s Jews and Poles lived in the same country, but Gentile Poles, even back then, had seldom more than only a&nbsp;very superficial idea about the religious rules followed by their Jewish neighbours (and ''vice versa''). Nowadays, this level of familiarity is surely even lower.
  
W tym wpisie nie będzie nic specjalnie odkrywczego, bo literatury na ten temat jest mnóstwo, ale może być ona mało przystępna dla osób, które nic o&nbsp;judaizmie nie wiedzą. Postaram się więc wyjaśnić temat najlepiej jak potrafię, a&nbsp;liczbę terminów hebrajskich i&nbsp;z języka jidysz ograniczyć do minimum.
+
I won’t be writing here anything you wouldn’t find in a&nbsp;plethora of already existing sources, but these sources may be difficult to understand for people with little prior knowledge of Judaism. So I will do my best to elucidate the topic as clearly as I can, while keeping the number of Hebrew and Yiddish terms to a&nbsp;minimum.  
  
Na początek kilka uwag. Po pierwsze, nie jestem wyznawcą judaizmu, więc to będzie spojrzenie na ową religię z&nbsp;zewnątrz. Po drugie, zasady, o&nbsp;których piszę niżej, są dość skomplikowane, więc ten krótki wpis, siłą rzeczy, jest tylko uproszczonym podsumowaniem najważniejszych punktów. Po trzecie, nie wszyscy Żydzi są religijni i&nbsp;nie wszyscy tych zasad przestrzegają, a&nbsp;jeśli przestrzegają, to nie wszyscy w&nbsp;tym samym stopniu; pisząc dalej o&nbsp;„Żydach”, będę więc dokonywał skrótu myślowego, przez który należy rozumieć tylko tych Żydów, którzy faktycznie religijnych reguł żywieniowych ściśle się trzymają. No i&nbsp;po czwarte, Żydzi przez wieki żyli rozsiani po różnych krajach i&nbsp;w&nbsp;zależności od tego, gdzie żyli, różnie interpretowali niektóre przepisy i&nbsp;tym bardziej różnie stosowali je w&nbsp;praktyce w&nbsp;postaci konkretnych potraw. O&nbsp;ile nie zaznaczę inaczej, będę się skupiał na zwyczajach Żydów aszkenazyjskich, czyli środkowo- i&nbsp;wschodnioeuropejskich.
+
But first, a&nbsp;few notes. Firstly, I’m not a&nbsp;follower of Judaism myself, so this will be an outsider’s view of this religion. Secondly, the rules I’ll be writing about are quite complex, so this will be only a&nbsp;brief and simplified overview of the principal points. Thirdly, Jews aren’t all equally pious, so not all of them respect religious dietary laws and, among those who do, some respect them more strictly than others. Henceforth, when writing about “Jews”, I will mean only those Jews who really take these laws seriously. And fourthly, Jews have been dispersed across many countries for centuries and developed different ways of interpreting and obeying their laws depending on where they happened to live. Unless I note otherwise, I will be focusing on culinary habits of Ashkenazi Jews, that is, those of Central and Eastern Europe.
  
== O&nbsp;co w&nbsp;ogóle chodzi w&nbsp;religii żydowskiej? ==
+
== What is the Jewish Religion About? ==
[[File:Talmud.jpg|thumb|Talmud, czyli będąca uzupełnieniem Pisma ustna tradycja żydowska, spisana dopiero w&nbsp;pierwszych wiekach naszej ery. W&nbsp;tym egzemplarzu (wydanie warszawskie z&nbsp;1877&nbsp;r., Muzeum Polin) widać charakterystyczny dla Talmudu układ treści, w&nbsp;którym wyjściowa myśl otoczona jest komentarzem, komentarz – komentarzem do komentarza itd.]]
+
[[File:Talmud.jpg|thumb|Complementing the Scripture, Jewish oral tradition was only written down in the early centuries of the Common Era in a&nbsp;book known as the Talmud. In this Warsaw edition published in 1877 you can see the distinctive text layout where an initial thought is surrounded by a&nbsp;later commentary, which in turn is surrounded by a&nbsp;commentary to the commentary, etc.<br>{{small|Polin Museum of the History of Polish Jews in Warsaw}}]]
Zacznijmy od tego, że judaizm jest religią, która kładzie bardzo mocny nacisk na przestrzeganie przykazań. Żydzi wierzą w&nbsp;Boga, którego niespecjalnie obchodzi, czy ktoś w&nbsp;niego wierzy, czy nie. Bardziej go interesuje, czy Żydzi, z&nbsp;którymi zawarł specjalne przymierze, przestrzegają prawa, które im w&nbsp;ramach tego przymierza nadał. Mniej ważne, w&nbsp;co wierzysz; ważne, jak postępujesz. Zasadniczym źródłem tego prawa jest Tora, zwana też Pięcioksięgiem Mojżeszowym, czyli pierwsze pięć ksiąg Biblii (Starego Testamentu). Nie chodzi tu jedynie o&nbsp;słynne dziesięć przykazań zapisanych na kamiennych tablicach, lecz o&nbsp;wszystkie nakazy i&nbsp;zakazy, które się tu i&nbsp;ówdzie w&nbsp;Torze pojawiają. Ktoś dawno temu policzył, że jest ich w&nbsp;sumie 613, i&nbsp;ta liczba się przyjęła, choć jak później liczyli inni, to im wychodziło inaczej.
 
  
Przykazania biblijne dotyczą różnych sfer życia i&nbsp;często są bardzo szczegółowe. Problem w&nbsp;tym, że nawet nieumyślne złamanie któregokolwiek przykazania jest grzechem (choć nie tak ciężkim jak popełnione z&nbsp;premedytacją). Dlatego kolejne pokolenia uczonych w&nbsp;Piśmie, czyli specjalistów od interpretacji boskiego prawa, opracowało rozszerzone i&nbsp;dodatkowe przykazania, których należy przestrzegać, aby uchronić się przed choćby przypadkowym złamaniem któregoś z&nbsp;przykazań biblijnych. Z&nbsp;czasem ta rozszerzająca interpretacja posunęła się tak daleko, że już zupełnie nie dałoby się normalnie żyć, gdyby rygorystycznie się tych dodatkowych zaleceń trzymać. W&nbsp;związku z&nbsp;tym, w&nbsp;kolejnym etapie, uczeni w&nbsp;Piśmie opracowali szereg sposobów na obejście tych dodatkowych przykazań, tak aby dało się w&nbsp;miarę sensownie funkcjonować, a&nbsp;pan Bóg był zadowolony. To chyba tłumaczy, dlaczego Żydzi są tak kreatywnym narodem. W&nbsp;każdym razie ten cykl: proste przykazanie biblijne → rozszerzająca wykładnia rabiniczna → pomysłowe sposoby jej obejścia – będzie się tu wielokrotnie powtarzać.
+
First of all, Judaism is a&nbsp;religion which is very big on obeying commandments. Jews believe in a&nbsp;God who doesn’t really care whether someone believes in him. What he’s interested in is whether the Jews, a&nbsp;nation whose ancestors he made a&nbsp;special covenant with, respect the law he gave them as part of that deal. What you believe in doesn’t matter as much as what you do. The chief source of that law is the Torah, also known as the Pentateuch, that is, the first five books of the Bible (Old Testament). It’s not just the famous Ten Commandments chiselled onto stone tablets, but all of the various commands and prohibitions the Torah is filled with. Long time ago someone determined there’s 613 of them altogether and this is the number that has stuck, even though, when other people later did the counting, they got different results.  
  
== Zwierzęta czyste i&nbsp;nieczyste ==
+
Biblical commandments are often quite specific and pertain to various spheres of everyday human life. The problem is that it’s a&nbsp;sin to break any of them even inadvertently (of course, sins committed on purpose are even worse). That’s why generations of rabbis, or experts in Jewish religious law, came up with extended or additional commandments you have to follow in order to prevent breaking any of the Biblical laws even by accident. Eventually, this broad interpretation was bloated to such an extent that it made regular life almost impossible. And so, in the subsequent stage, the rabbis devised a&nbsp;collection of loopholes to bypass these additional commandments, allowing the Jews to lead relatively normal lives while keeping God happy at the same time. I suppose it explains why the Jews are such a&nbsp;creative people. In any case, we will be seeing here, time and again, the same cycle of: simple Biblical commandment → broad rabbinical interpretation → inventive ways of circumventing it.
Każdy, kto choć minimalnie orientuje się w&nbsp;żydowskich przepisach żywieniowych, wie zapewne, że Żydom nie wolno jeść wieprzowiny (choć nie przeszkadza to niektórym sprzedawcom i&nbsp;restauratorom w&nbsp;Polsce oferować np. [https://krytykkulinarny.pl/2010/01/kulinarny-ekumenizm/ „schabu po żydowsku”]). Ale sprawa jest nieco bardziej złożona.
 
  
''Kaszrut'', czyli żydowskie prawo religijne dotyczące żywności, zajmuje się głównie ustaleniem, co jest rytualnie „czyste”, czyli koszerne (a&nbsp;więc nadające się do jedzenia), a&nbsp;co „nieczyste”, czyli trefne. Najbardziej szczegółowe rozróżnienie dotyczy zwierząt.  
+
== Animals, Clean and Unclean ==
 +
Anyone who knows anything about Jewish dietary laws is most likely aware that Jews are not allowed to eat pork. But the matter is a&nbsp;tad more complex. ''Kashrut'', or the set of Jewish food-related religious regulations, is primarily concerned with determining what is “clean”, or kosher (and thus edible), and what is “unclean”, or treif. The distinction applies mostly to animal species.  
  
=== Czworonogi ===
+
=== Quadrupeds ===
Zacznijmy od lądowych czworonogów i&nbsp;zobaczmy, co na temat ich „czystości” mówi Biblia.
+
Let’s start with four-legged land animals and see what the Bible has to say about their “cleanness”.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Nie będziecie jedli nic obrzydliwego. Oto zwierzęta, które możecie jeść: wół, baran, koza, jeleń, gazela, daniel, koziorożec, antylopa, bawół i&nbsp;kozica. Możecie jeść wszelkie zwierzę o&nbsp;rozdzielonym kopycie, to jest parzysto rozłożonej racicy, i&nbsp;które przeżuwa.
+
| Thou shalt not eat any abominable thing. These are the beasts which ye shall eat: the ox, the sheep, and the goat, the hart, and the roebuck, and the fallow deer, and the wild goat, and the pygarg, and the wild ox, and the chamois. And every beast that parteth the hoof, and cleaveth the cleft into two claws, and cheweth the cud among the beasts, that ye shall eat.  
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Powtórzonego Prawa
+
   | rozdział        = Deuteronomy
   | inni r          = rozdz. 14, wersy 3–6, tłum. Władysław Borowski
+
   | inni r          = chapter 14, verses 3–6
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=226#W3
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Deuteronomy+14:3-6&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway }}
| miejsce  = Poznań
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;"> לֹ֥א תֹאכַ֖ל כָּל־תּוֹעֵבָֽ׃
| rok      = 2003
+
זֹ֥את הַבְּהֵמָ֖ה אֲשֶׁ֣ר תֹּאכֵ֑לוּ שׁ֕וֹר שֵׂ֥ה כְשָׂבִ֖ים וְשֵׂ֥ה עִזִּֽים׃
}} }}  
+
אַיָּ֥ל וּצְבִ֖י וְיַחְמ֑וּר וְאַקּ֥וֹ וְדִישֹׁ֖ן וּתְא֥וֹ וָזָֽמֶר׃
 +
וְכָל־בְּהֵמָ֞ה מַפְרֶ֣סֶת פַּרְסָ֗ה וְשֹׁסַ֤עַת שֶׁ֙סַע֙ שְׁתֵּ֣י פְרָס֔וֹת מַעֲלַ֥ת גֵּרָ֖ה בַּבְּהֵמָ֑ה אֹתָ֖הּ תֹּאכֵֽלוּ׃</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Deuteronomy+14:3-6&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
[[File:Czworonogi.png|400px|left|Zwierzęta czworonożne są koszerne, jeśli mają racice i&nbsp;przeżuwają pokarm.]]
+
[[File:Czworonogi EN.png|400px|left|Quadrupeds are kosher, if they have cloven hooves and chew their cud.]]
A zatem, żeby lądowy ssak był koszerny, musi spełniać równocześnie dwa warunki: przeżuwać pokarm (tzn. połknąć go, częściowo strawić w&nbsp;jednym żołądku, zwrócić do jamy gębowej, dobrze pogryźć, znowu połknąć i&nbsp;strawić do końca w&nbsp;pozostałych żołądkach) oraz posiadać racice, czyli parzyste kopyta.  
+
So, for a&nbsp;land-dwelling mammal to be kosher, it must meet two conditions at the same time: it must chew its cud (which means swallowing its food, partly digesting it in one of its stomachs, regurgitating it back to its mouth, then chewing it well, swallowing again and completing the digestion in the remaining stomachs) and have cloven, that is even-numbered, hooves.
  
[[File:Gazelle rumination - zoom.webm|thumb|right|Impala, czyli jak najbardziej koszerna południowoafrykańska antylopa, przeżuwa pokarm (zwróćcie uwagę na przełyk).]]
+
[[File:Gazelle rumination - zoom.webm|thumb|right|An impala, a&nbsp;perfectly kosher South African antelope, chewing its cud (look closely at its food pipe).]]
I tak na przykład, świnia ma racice, ale nie przeżuwa, i&nbsp;właśnie dlatego jest niekoszerna. Wielbłąd – odwrotnie: przeżuwa i&nbsp;ma po dwa palce u&nbsp;każdej nogi, lecz zakończone paznokciami, a&nbsp;nie racicami, więc też odpada. Zając też dwukrotnie przepuszcza pokarm przez swój układ trawienny, lecz kopyt ewidentnie nie posiada, przez co również jest trefny. Jedyne zwierzęta, które spełniają oba warunki naraz, należą – używając dzisiejszej taksonomii – do podrzędu ''Ruminantia'', czyli przeżuwaczy. Oprócz tych wymienionych w&nbsp;powyższym cytacie biblijnym, są wśród nich m.in. sarny, łosie, żubry, żyrafy i&nbsp;myszojelenie, ale ze zwierząt, które w&nbsp;Europie tradycyjnie hoduje się na mięso, zostają tylko krowy, owce i&nbsp;kozy.  
+
And so, for example, a&nbsp;pig has cloven hooves, but doesn’t chew its cud, which is precisely why it’s not kosher. A&nbsp;camel, on the other hand, does chew its cud and it does have two toes on each foot, but the toes end with toenails rather than hooves, which makes the camel treif as well. A&nbsp;rabbit also passes its food twice through its digestive system, but obviously has no hooves, so it’s out. The only animals which do meet both criteria belong to the suborder ''Ruminantia'', to use modern taxonomic terminology. Apart from the species listed in the Biblical passage above, ruminants also include such creatures as: water buffalo, mouse-deer, bison, moose, wapiti and giraffe. But if we only count those ruminants which are traditionally raised for meat in Europe, then we’re left with nothing but cattle, sheep and goats.
  
Warto przy tym zauważyć, że pojęcie czystości rytualnej nie ma nic wspólnego z&nbsp;tym, czy dane zwierzę jest fizycznie zadbane, czy brudne. Czystość rytualna nie jest też kategorią moralną, więc nie jest tak, że zwierzęta czyste są dobre, a&nbsp;nieczyste – złe. Wszystkim, jako stworzeniom Bożym, należy się ze strony ludzi taki sam szacunek. Różnica jest tylko taka, że jedne nadają się do jedzenia przez Żydów, a&nbsp;pozostałe są jakieś takie… „obrzydliwe”.  
+
I should note here that the notion of ritual cleanness has nothing to do with whether a&nbsp;particular animal is physically clean or dirty. Ritual cleanness isn’t a&nbsp;moral category either, so it’s not like “clean” animals are good and the “unclean” ones are evil. All animals, as God’s creations, deserve the same kind of respect from humans. The only difference is that some of them are considered fit for Jewish consumption, while others are seen as kind of… gross.
  
=== Stworzenia wodne ===
+
=== Water Creatures ===
A co ze zwierzętami wodnymi?
+
What about aquatic animals?
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Wszystkie istoty wodne, w&nbsp;morzach i&nbsp;rzekach, które mają płetwy i&nbsp;łuski, będziecie jedli. Ale każda istota wodna, która nie ma płetw albo łusek w&nbsp;morzach i&nbsp;rzekach spośród wszystkiego, co się roi w&nbsp;wodzie, i&nbsp;spośród wszystkich zwierząt wodnych, będzie dla was obrzydliwością.
+
| These shall ye eat of all that are in the waters: whatsoever hath fins and scales in the waters, in the seas, and in the rivers, them shall ye eat. And all that have not fins and scales in the seas, and in the rivers, of all that move in the waters, and of any living thing which is in the waters, they shall be an abomination unto you.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 11, wersy 9–10, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 11, verses 9–10
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=92#W9
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:9-10&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">אֶת־זֶה֙ תֹּֽאכְל֔וּ מִכֹּ֖ל אֲשֶׁ֣ר בַּמָּ֑יִם כֹּ֣ל אֲשֶׁר־לוֹ֩ סְנַפִּ֨יר וְקַשְׂקֶ֜שֶׂת בַּמַּ֗יִם בַּיַּמִּ֛ים וּבַנְּחָלִ֖ים אֹתָ֥ם תֹּאכֵֽלוּ׃
}} }}  
+
וְכֹל֩ אֲשֶׁ֨ר אֵֽין־ל֜וֹ סְנַפִּ֣יר וְקַשְׂקֶ֗שֶׂת בַּיַּמִּים֙ וּבַנְּחָלִ֔ים מִכֹּל֙ שֶׁ֣רֶץ הַמַּ֔יִם וּמִכֹּ֛ל נֶ֥פֶשׁ הַחַיָּ֖ה אֲשֶׁ֣ר בַּמָּ֑יִם שֶׁ֥קֶץ הֵ֖ם לָכֶֽם׃</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:9-10&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
[[File:Zwierzęta wodne.png|400px|right|Zwierzęta żyjące w&nbsp;wodzie są koszerne, jeśli mają płetwy i&nbsp;łuski.]]
+
[[File:Zwierzęta wodne EN.png|400px|right|Water animals are kosher, if they have fins and scales.]]
Znowu mamy dwa warunki, które muszą być spełnione równocześnie: zwierzę musi mieć zarówno płetwy, jak i&nbsp;łuski. Te kryteria pozwalają spożywać wiele popularnych gatunków ryb, jak śledź, łosoś, dorsz, tuńczyk czy szczupak. Z&nbsp;karpiami trzeba uważać, bo niektóre odmiany nie mają łusek lub mają ich tylko kilka. Uczeni w&nbsp;Piśmie doprecyzowali, że tych łusek musi być co najmniej trzy, więc w&nbsp;razie wątpliwości, trzeba te łuski policzyć. Co więcej, łuski muszą być widoczne gołym okiem i&nbsp;dać się łatwo zeskrobać bez uszkodzenia skóry, przez co odpadają takie ryby jak węgorz, jesiotr czy rekin. Poza tym wszystko, co żyje w&nbsp;wodzie, a&nbsp;nie jest rybą, a&nbsp;więc wszelkie owoce morza, jest niekoszerne.
+
Again, there are two conditions that must be met at the same time: a&nbsp;water animal ought to have both fins and scales to be kosher. This means that Jews can enjoy many popular fish species, such as herring, salmon, cod, tuna or pike. One should be careful with carp, as some varieties have no or very few scales. Some rabbis have specified that a&nbsp;fish must have at least three scales to be kosher, although most agree that one scale is enough as long as one is certain that the scale actually belongs to the fish and didn’t just stick to its skin after detaching from a&nbsp;fish of a&nbsp;different species.<ref>{{Cyt
 +
| nazwisko = Blech
 +
| imię    = Zushe Yosef
 +
| tytuł    = Kosher Food Production
 +
| url      = https://cupdf.com/document/kosher-food-production-.html?page=139
 +
| wydawca  = Wiley-Blackwell
 +
| rok      = 2008
 +
| strony  = 124
 +
}}</ref> What’s more, the scales must be visible with a&nbsp;naked eye and easily removable without tearing the skin, which makes such fish as eel, sturgeon and shark unkosher. And anything that lives in water, but is not a&nbsp;fish, that is, all kinds of non-fish seafood, isn’t kosher either.  
  
Niektórzy z&nbsp;Was mogli słyszeć o&nbsp;„kawiorze po żydowsku”. Tymczasem wszystko, co pochodzi od nieczystego zwierzęcia, jest nieczyste zatem nie tylko mięso, ale też np. mleko czy jaja. Nie dajcie się zatem oszukać: jeśli jesiotr nie jest koszerny, to kawior z&nbsp;jesiotra niestety też nie. „Kawior” żydowski to nic innego niż smażona gęsia wątróbka, posiekana tak drobno, żeby nieco przypominała rybią ikrę – przynajmniej z&nbsp;wyglądu, bo ze smaku zdecydowanie nie.
+
Now, have you ever heard of a&nbsp;traditional delicacy, still popular in Poland, known as “Jewish caviar”? Is Jewish caviar even possible? Anything that comes from an unclean animal meat, milk, eggs, etc. – is unclean. So don’t be fooled: if the sturgeon isn’t kosher, then neither is sturgeon roe. Jewish “caviar” is nothing more than fried goose liver that has been chopped so finely it kind of resembles caviar – in the way it looks, at least, because it certainly doesn’t taste the same.
  
=== Ptaki ===
+
=== Birds ===
A jak już jesteśmy przy gęsiach, to zajmijmy się zwierzętami latającymi. Oto, co o&nbsp;skrzydlatych kręgowcach, czyli ptakach i&nbsp;nietoperzach, mówi Pismo:
+
While we’re talking about geese, let’s take a&nbsp;look at winged animals in general. This is what the Scripture says about flying vertebrates, that is, birds and bats:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Spośród ptaków będziecie mieli w&nbsp;obrzydzeniu i&nbsp;nie będziecie ich jedli, bo są obrzydliwością, następujące: orzeł, sęp czarny, orzeł morski, wszelkie gatunki kani i&nbsp;sokołów, wszelkie gatunki kruków, struś, sowa, mewa, wszelkie gatunki jastrzębi, puszczyk, kormoran, ibis, łabędź, pelikan, ścierwik, bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i&nbsp;nietoperz.  
+
| And these are they which ye shall have in abomination among the fowls; they shall not be eaten, they are an abomination: the eagle, and the ossifrage, and the ospray, and the vulture, and the kite after his kind; every raven after his kind; and the owl, and the night hawk, and the cuckow, and the hawk after his kind, and the little owl, and the cormorant, and the great owl, and the swan, and the pelican, and the gier eagle, and the stork, the heron after her kind, and the lapwing, and the bat.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 11, wersy 13–19, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 11, verses 13–19
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=92#W13
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:13-19&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">וְאֶת־אֵ֙לֶּה֙ תְּשַׁקְּצ֣וּ מִן־הָע֔וֹף לֹ֥א יֵאָכְל֖וּ שֶׁ֣קֶץ הֵ֑ם אֶת־הַנֶּ֙שֶׁר֙ וְאֶת־הַפֶּ֔רֶס וְאֵ֖ת הָעָזְנִיָּֽה׃
}} }}  
+
וְאֶת־הַ֨דָּאָ֔ה וְאֶת־הָאַיָּ֖ה לְמִינָֽהּ׃
 +
אֵ֥ת כָּל־עֹרֵ֖ב לְמִינֽוֹ׃
 +
וְאֵת֙ בַּ֣ת הַֽיַּעֲנָ֔ה וְאֶת־הַתַּחְמָ֖ס וְאֶת־הַשָּׁ֑חַף וְאֶת־הַנֵּ֖ץ לְמִינֵֽהוּ׃
 +
וְאֶת־הַכּ֥וֹס וְאֶת־הַשָּׁלָ֖ךְ וְאֶת־הַיַּנְשֽׁוּף׃
 +
וְאֶת־הַתִּנְשֶׁ֥מֶת וְאֶת־הַקָּאָ֖ת וְאֶת־הָרָחָֽם׃
 +
וְאֵת֙ הַחֲסִידָ֔ה הָאֲנָפָ֖ה לְמִינָ֑הּ וְאֶת־הַדּוּכִיפַ֖ת וְאֶת־הָעֲטַלֵּֽף׃</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:13-19&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
[[File:Zwierzęta latające.png|400px|left|Latające kręgowce są koszerne, jeśli nie są drapieżne ani nie należą do innych rodzajów zakazanych.]]
+
[[File:Zwierzęta latające EN.png|400px|left|Winged vertebrates are kosher as long as they’re not carnivorous and don’t belong to any other forbidden species.]]
Tu już nie ma jasno określonych kryteriów. Zamiast nich jest po prostu lista tych rodzajów ptaków, które koszerne nie są. Wydawałoby się, że sprawa jest prosta, bo w&nbsp;takim razie wszystkie inne ptaki muszą być koszerne. Sęk w&nbsp;tym, że nie ma pewności, czy wszystkie rodzaje ptaków opisane w&nbsp;oryginalnym hebrajskim tekście udało się poprawnie przetłumaczyć i&nbsp;zidentyfikować. Uczeni w&nbsp;Piśmie musieli więc na podstawie tej listy sami opracować zestaw kryteriów, pozwalających zaklasyfikować dany gatunek ptaka jako czysty bądź nieczysty.  
+
No more clear-cut criteria here. Instead, we’ve got a&nbsp;short list of bird species which are definitely not kosher. It would seem the matter is simple enough: if these few birds are not kosher, then all other kinds of birds must be good to eat, right? The trouble is that there’s no certainty whether all of the bird species enumerated in the original Hebrew text have been correctly translated and identified. Rabbis, therefore, took it upon themselves to come up with their own criteria allowing to classify each bird as either kosher or treif.  
  
Wątpliwości raczej nie mieli, że wszystkie ptaki drapieżne są niekoszerne. U&nbsp;pozostałych ptaków patrzyli na takie cechy jak obecność tylnego palca, wola w&nbsp;przełyku i&nbsp;odpowiedniej wyściółki żołądka. Ale ostatecznie uznali, że jeśli Żydzi zawsze dany gatunek ptaka jedli, to znaczy, że musi on być koszerny, a&nbsp;jeśli nie – to nie. W&nbsp;praktyce koszerne są więc te ptaki, które typowo hoduje się jako drób: kury, kaczki, gęsi, gołębie itp. Szczególnym przypadkiem jest indyk, z&nbsp;którym Żydzi zetknęli się dopiero po odkryciu przez Hiszpanów Ameryki, wobec czego nie można było mówić o&nbsp;długiej tradycji jego konsumpcji. Rabini uznali jednak, że indyk jest na tyle podobny do znanych od dawna gatunków drobiu, że w&nbsp;sumie też można go jeść.
+
They had no doubt about all birds of prey being unclean. When it came to other birds, they were looking at such traits as the presence of a&nbsp;backward-pointing toe, a&nbsp;kind of pouch in the gullet and a&nbsp;special sort of stomach lining. But in the end they decided that if Jews had always been consuming a&nbsp;particular species of bird, then this bird must have been kosher, and if they hadn’t, then it wasn’t. In practice, those birds which are commonly raised as poultry, such as chickens, ducks, geese, pigeons, etc., are all kosher. Turkey, which comes from North America, is a&nbsp;special case, because Jews only learned about its existence once the Spaniards discovered the New World, so there was no long-standing tradition of its consumption to speak of. But the rabbis figured the turkey was similar enough to well-known species of poultry that it’s okay to eat it as well.
  
=== Małe żyjątka ===
+
=== Creeping Things ===
Pozostają jeszcze stworzenia, które Biblia nazywa ogólnikowo „małymi zwierzętami”, co zdaje się obejmować wszystkie bezkręgowce, a&nbsp;także płazy, gady i&nbsp;mniejsze ssaki. Tu sprawa jest prosta: wszystkie są niekoszerne.  
+
What remains are all the little critters the Bible refers to generically as “creeping things”. This term seems to include all invertebrates, as well as amphibians, reptiles and small mammals. The matter of their ritual cleanness is simple enough: they’re all unkosher.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Spośród małych zwierząt, które poruszają się na ziemi, następujące są nieczyste: kret, mysz i&nbsp;wszelkie gatunki jaszczurek, [gekon], żółw, salamandra, skolopendra i&nbsp;kameleon.
+
| These also shall be unclean unto you among the creeping things that creep upon the earth; the weasel, and the mouse, and the tortoise after his kind, and the ferret, and the chameleon, and the lizard, and the snail, and the mole.  
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 11, wersy 29–30, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 11, verses 29–30
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=92#W29
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:29-30&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">וְזֶ֤ה לָכֶם֙ הַטָּמֵ֔א בַּשֶּׁ֖רֶץ הַשֹּׁרֵ֣ץ עַל־הָאָ֑רֶץ הַחֹ֥לֶד וְהָעַכְבָּ֖ר וְהַצָּ֥ב לְמִינֵֽהוּ׃
}} }}  
+
וְהָאֲנָקָ֥ה וְהַכֹּ֖חַ וְהַלְּטָאָ֑ה וְהַחֹ֖מֶט וְהַתִּנְשָֽׁמֶת׃</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:29-30&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
Jest jednak ciekawy wyjątek: Biblia wymienia cztery bliskowschodnie odmiany koników polnych, które „obrzydliwe” nie są.
+
 
 +
There is one interesting exception, though: the Bible enumerates four kinds of Middle Eastern grasshoppers which are not “abominable”.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Ale będziecie jeść spośród czworonożnych [sic!] latających owadów tylko te, których [tylne] kończyny wystają ponad nogami [przednimi], aby [mogły] skakać na nich po ziemi. Następujące spośród nich możecie jeść: wszelkie gatunki szarańczy, wszelkie gatunki soleam, wszelkie gatunki chargol i&nbsp;wszelkie gatunki chagab. Wszystkie inne gatunki latających owadów czworonożnych będą dla was obrzydliwością.  
+
| Yet these may ye eat of every flying creeping thing that goeth upon all four [sic!], which have legs above their feet, to leap withal upon the earth; even these of them ye may eat; the locust after his kind, and the bald locust after his kind, and the beetle after his kind, and the grasshopper after his kind. But all other flying creeping things, which have four feet, shall be an abomination unto you.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 11, wersy 21–23, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 11, verses 21–23
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=92#W21
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:21-23&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;"> אַ֤ךְ אֶת־זֶה֙ תֹּֽאכְל֔וּ מִכֹּל֙ שֶׁ֣רֶץ הָע֔וֹף הַהֹלֵ֖ךְ עַל־אַרְבַּ֑ע ׳אֲשֶׁר־לֹא׳ ״אֲשֶׁר־ל֤וֹ״ כְרָעַ֙יִם֙ מִמַּ֣עַל לְרַגְלָ֔יו לְנַתֵּ֥ר בָּהֵ֖ן עַל־הָאָֽרֶץ׃
}} }} 
+
אֶת־אֵ֤לֶּה מֵהֶם֙ תֹּאכֵ֔לוּ אֶת־הָֽאַרְבֶּ֣ה לְמִינ֔וֹ וְאֶת־הַסָּלְעָ֖ם לְמִינֵ֑הוּ וְאֶת־הַחַרְגֹּ֣ל לְמִינֵ֔הוּ וְאֶת־הֶחָגָ֖ב לְמִינֵֽהוּ׃
 +
וְכֹל֙ שֶׁ֣רֶץ הָע֔וֹף אֲשֶׁר־ל֖וֹ אַרְבַּ֣ע רַגְלָ֑יִם שֶׁ֥קֶץ ה֖וּא לָכֶֽם׃</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+11:21-23&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
[[File:Owady.png|400px|right|Owady są niekoszerne z&nbsp;wyjątkiem kilku gatunków szarańczy.]]
+
[[File:Owady EN.png|400px|right|Insects are all unkosher with the exception of a&nbsp;few species of locust.]]
I znów nie bardzo wiadomo, o&nbsp;jakie konkretnie gatunki biblijnym autorom chodziło, przez co nie pozostaje nic innego, niż odwołać się do tradycji. Przy czym, jeśli chodzi o&nbsp;tradycję jedzenia szarańczy, to zachowała się ona tylko u&nbsp;Żydów jemeńskich – oni wiedzą, które gatunki tych owadów są koszerne. Żydzi europejscy – tak jak Europejczycy w&nbsp;ogóle – żadnych insektów po prostu nie jadają.  
+
Again, it’s hard to tell which species exactly Biblical authors had in mind, so there’s no other choice then falling back on tradition. But when it comes to tradition of locust consumption, it turns out it’s only been preserved among Yemenite Jews. They’re the only ones who can still tell which species of these insects are kosher. As for European Jews, just like Europeans in general, they’re happy not to include any kinds of bugs in their menu.
  
Trzeba jednak mieć się na baczności, bo czasem możemy całkiem nieświadomie konsumować jakieś produkty pochodzące od bezkręgowców. Kto na co dzień myśli o&nbsp;tym, że czarny makaron jest barwiony sepią, pozyskiwaną z&nbsp;woreczka czernidłowego mątwy? Albo kto ma świadomość, że aby desery truskawkowe były bardziej czerwone, dodaje się do nich koszenili, czyli barwnika pochodzącego z&nbsp;pluskwiaków żerujących na kaktusach? Na szczęście istnieją specjalne żydowskie organizacje, które zajmują się certyfikowaniem produktów spożywczych pod kątem koszerności. To do nich należy dokładne sprawdzanie składu i&nbsp;procesu produkcji każdego certyfikowanego produktu, aby upewnić się, że nie ma w&nbsp;nim nic trefnego.  
+
Sometimes, however, you may consume some invertebrate-derived ingredients without knowing it. You may not think about it on an everyday basis, but black pasta owes its colour to sepia, which is extracted from a&nbsp;cuttlefish ink sac, while some strawberry milkshakes are red, because they contain cochineal, a&nbsp;crimson dye obtained from parasitic scale bugs feeding off cactuses. That’s why there are special Jewish organizations issuing kosher certifications. It’s their job to verify that all ingredients of a&nbsp;given food item are ritually clean and the entire production process is in line with Jewish dietary laws.  
  
No dobrze, a&nbsp;co z&nbsp;miodem? Wydawałoby się, że też powinien być niekoszerny. A&nbsp;jednak tu mamy dobrą wiadomość: otóż dawniej ludzie myśleli, że pszczoły nie produkują miodu, a&nbsp;jedynie zbierają gotowy miód z&nbsp;kwiatów. Stąd miód jest w&nbsp;prawie żydowskim traktowany jak produkt roślinny, a&nbsp;nie jak obrzydliwa owadzia wydzielina, i&nbsp;dzięki temu jest jak najbardziej koszerny. Oprócz miodu spadziowego – tu już nie dało się nie zauważyć, że pszczoły zbierają go nie z&nbsp;kwiatków, ale z&nbsp;odwłoków mszyc.
+
And what about honey? It can’t possibly be kosher, it would seem. But there’s good news here: in the past, people thought honey was produced by flowers and all that bees were doing was collecting and storing it. From Jewish perspective, honey is a&nbsp;perfectly vegan food rather than an detestable insect secretion. Except honeydew honey, that is; in this case it was impossible not to notice that bees collected it not from flowers, but from aphids’ butts.
  
== Krew i&nbsp;inne tkanki ==
+
== Blood and Other Tissues ==
Na tym, że samo zwierzę jest czyste rytualnie, sprawa się nie kończy. Trzeba je jeszcze odpowiednio zarżnąć i&nbsp;sprawić. Ma to związek z&nbsp;jednym z&nbsp;najważniejszych przykazań w&nbsp;prawie żydowskim, jakim jest zakaz spożywania krwi.
+
An animal may be ritually clean, but that’s not the end. It still needs to be properly killed and dressed for it to be kosher. This is mostly related to one of the most important commandements in Jewish law, wich is the prohibition against consumption of blood.
  
=== Krew ===
+
=== Blood ===
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Jeżeli kto z&nbsp;domu Izraela albo spośród przybyszów, którzy osiedlili się między nimi, będzie spożywał jakąkolwiek krew, zwrócę oblicze moje przeciwko temu człowiekowi spożywającemu krew i&nbsp;wyłączę go spośród jego ludu. Bo życie ciała jest we krwi, a&nbsp;Ja dopuściłem ją dla was [tylko] na ołtarzu, aby dokonywała przebłagania za wasze życie, ponieważ krew jest przebłaganiem za życie. {{...}} Jeżeli kto z&nbsp;Izraelitów albo z&nbsp;przybyszów, którzy się osiedlili między wami, upoluje zwierzynę jadalną, zwierzę lub ptaka, [to] wypuści jego krew i&nbsp;przykryje ją ziemią. Bo życie wszelkiego ciała jest we krwi jego.
+
| And whatsoever man there be of the house of Israel, or of the strangers that sojourn among you, that eateth any manner of blood; I will even set my face against that soul that eateth blood, and will cut him off from among his people. For the life of the flesh is in the blood: and I have given it to you upon the altar to make an atonement for your souls: for it is the blood that maketh an atonement for the soul. {{...}} And whatsoever man there be of the children of Israel, or of the strangers that sojourn among you, which hunteth and catcheth any beast or fowl that may be eaten; he shall even pour out the blood thereof, and cover it with dust. For it is the life of all flesh {{...}}
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 17, wersy 10–14, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 17, verses 10–11 and 13–14
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=86#W10
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+17:10-14&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">וְאִ֨ישׁ אִ֜ישׁ מִבֵּ֣ית יִשְׂרָאֵ֗ל וּמִן־הַגֵּר֙ הַגָּ֣ר בְּתוֹכָ֔ם אֲשֶׁ֥ר יֹאכַ֖ל כָּל־דָּ֑ם וְנָתַתִּ֣י פָנַ֗י בַּנֶּ֙פֶשׁ֙ הָאֹכֶ֣לֶת אֶת־הַדָּ֔ם וְהִכְרַתִּ֥י אֹתָ֖הּ מִקֶּ֥רֶב עַמָּֽהּ׃
}} }}  
+
כִּ֣י נֶ֣פֶשׁ הַבָּשָׂר֮ בַּדָּ֣ם הִוא֒ וַאֲנִ֞י נְתַתִּ֤יו לָכֶם֙ עַל־הַמִּזְבֵּ֔חַ לְכַפֵּ֖ר עַל־נַפְשֹׁתֵיכֶ֑ם כִּֽי־הַדָּ֥ם ה֖וּא בַּנֶּ֥פֶשׁ יְכַפֵּֽר׃
 +
{{...}}
 +
וְאִ֨ישׁ אִ֜ישׁ מִבְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֗ל וּמִן־הַגֵּר֙ הַגָּ֣ר בְּתוֹכָ֔ם אֲשֶׁ֨ר יָצ֜וּד צֵ֥יד חַיָּ֛ה אוֹ־ע֖וֹף אֲשֶׁ֣ר יֵאָכֵ֑ל וְשָׁפַךְ֙ אֶת־דָּמ֔וֹ וְכִסָּ֖הוּ בֶּעָפָֽר׃
 +
כִּֽי־נֶ֣פֶשׁ כָּל־בָּשָׂ֗ר דָּמ֣וֹ בְנַפְשׁוֹ֮ {{...}}</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+17:10-14&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
Krew jest symbolem życia, a&nbsp;dawcą wszelkiego życia jest Bóg. Dlatego krew jest święta, czyli niejako zarezerwowana dla Boga. W&nbsp;czasach, gdy istniała jeszcze świątynia jerozolimska (ostatecznie zburzona przez Rzymian w&nbsp;70&nbsp;r.n.e.), ołtarz w&nbsp;tej świątyni skrapiano krwią cielaka czy baranka zabitego jako ofiarę przebłagalną za grzechy. A&nbsp;ponieważ krew była dla Boga, to nie mogła być dla ludzi. Stąd surowy, wielokrotnie powtórzony w&nbsp;Biblii, zakaz konsumpcji krwi, którego złamanie sprawiało, że Bóg osobiście zwracał swoje oblicze przeciwko sprawcy: widzę cię, widzę, co zrobiłeś, i&nbsp;ci tego nie zapomnę.
+
Blood symbolizes life, and the giver of all life is God. That’s why blood is sacred and, in a&nbsp;way, reserved for God alone. Back when the Temple in Jerusalem still stood (ultimately demolished by the Romans in 70&nbsp;{{small|CE}}), the Temple’s altar was regularly sprinkled with calf or lamb blood as a&nbsp;sacrifice of atonement. And since the blood was meant as a&nbsp;gift for God, it was off-limits to humans. Hence, the strict and oft-repeated Biblical ban on drinking blood. When broken, it was punishable by God himself setting his face against the perpetrator: I see you, see what you did, and won’t forget it.
  
[[File:A. Szyk, Kazimierz Wielki potwierdza Statut Kaliski.jpg|thumb|upright|left|Kazimierz Wielki potwierdza Statut Kaliski.<br>{{small|Mal. Artur Szyk (1927)}}]]
+
[[File:A. Szyk, Kazimierz Wielki potwierdza Statut Kaliski.jpg|thumb|upright|left|Casimir the Great confirming the Statute of Calisia in 1334.<br>{{small|By Artur Szyk (1927)}}]]
Biorąc pod uwagę, jak silne w&nbsp;judaizmie jest tabu przeciw spożywaniu jakiejkolwiek krwi, trudno zrozumieć, jak to możliwe, że przez stulecia tysiące chrześcijan w&nbsp;całej Europie dawało wiarę absolutnie idiotycznej i&nbsp;podłej plotce, jakoby Żydzi używali krwi chrześcijańskich dzieci do wypieku macy. Już w&nbsp;1264&nbsp;r. książę wielkopolski Bolesław Pobożny wydał słynny przywilej dla Żydów, zwany Statutem Kaliskim, którego punkt 30. wyraźnie zabraniał rozpowszechniania tej oszczerczej pogłoski. Siedemdziesiąt lat później król Kazimierz Wielki rozszerzył ten statut z&nbsp;Wielkopolski na całe Królestwo Polskie. Mimo to plotka bywała jeszcze przez następne wieki pretekstem do kolejnych pogromów żydowskich, łącznie ze szczególnie haniebnym pogromem kieleckim w&nbsp;1946&nbsp;r.  
+
Considering how strong the taboo against blood consumption in Judaism is, it’s hard to understand how it was possible for Christians throughout Europe and over many centuries to believe an absolutely dumb and vicious gossip about Jews using Christian children’s blood for making matzah. In Poland, some monarchs attempted to suppress it. As early as in 1264, Duke Boleslav the Pious of Greater Poland issued a&nbsp;famous charter of Jewish privileges, known as the Statute of Calisia (Kalisz), whose article 30 explicitly forbade anyone from spreading the spiteful rumour. Seventy years later, King Casimir the Great extended the law from the province of Greater Poland to the entire Kingdom of Poland. But despite these efforts, the canard continued to serve as an excuse for anti-Jewish pogroms for centuries, including the particularly shameful post-Holocaust Kielce Pogrom of 1946.  
  
Co zakaz spożywania krwi oznacza w&nbsp;praktyce? Otóż zwierzę trzeba zabić w&nbsp;taki sposób, aby jak najszybciej i&nbsp;jak najobficiej się wykrwawiło, a&nbsp;następnie sprawić mięso tak, żeby pozbyć się prawie całej krwi, która jeszcze w&nbsp;nim została. Tzw. żydowskim ubojem rytualnym zajmuje się specjalnie wyszkolony rzeźnik, który jednym pociągnięciem długiego, bardzo ostrego, pozbawionego ząbków noża podrzyna zwierzęciu gardło w&nbsp;taki sposób, żeby równocześnie przeciąć tchawicę, przełyk i&nbsp;główne tętnice szyjne. Potem tuszę się ćwiartuje, usuwa większe naczynia krwionośne, a&nbsp;mięso moczy w&nbsp;wodzie, zakopuje w&nbsp;soli i&nbsp;znowu płucze w&nbsp;wodzie, żeby ostatecznie pozbyć się resztek krwi. Wątrobę, jako szczególnie ukrwiony organ, trzeba jeszcze dodatkowo ugrylować.  
+
What does the prohibition against blood consumption mean in practice? Well, the animal must be butchered in such a&nbsp;way that lets it bleed out as quickly and as amply as possible, and then the carcass must be dressed in a&nbsp;way that will remove almost all of the remaining blood. This so-called Jewish ritual slaughter is practised by specially trained butchers who are required to cut the animal’s throat with a&nbsp;single pull of a&nbsp;long, very sharp, unserrated knife, severing the wind pipe, the food pipe and major blood vessels in the neck at the same time. Next, the carcass is quartered, larger blood vessels are removed, the meat is soaked in water, buried in salt and rinsed with water again, so as to get rid of the last drops of blood. The liver, which is especially well supplied with blood, must be additionally grilled.  
  
[[File:Kosher salt.jpg|thumb|Gruba niejodowana sól, której używa się do koszerowania mięsa, w&nbsp;amerykańskiej odmianie języka angielskiego nazywana jest ''„kosher salt”'', czyli „solą koszerną”.]]
+
[[File:Kosher salt.jpg|thumb|Coarse uniodized salt which is used for kashering (making kosher) meat is known as “kosher salt” in American English.]]
Zakaz dotyczy też tej małej czerwonej plamki, którą zdarza się znaleźć w&nbsp;jajku. To skrzep krwi, przeważnie pochodzącej z&nbsp;jakiegoś pękniętego naczyńka w&nbsp;kurzym jajowodzie. A&nbsp;jeśli to krew, to niekoszerna. Dlatego każde jajko przed użyciem należy wbić do szklanki, sprawdzić, czy nie ma w&nbsp;nim takiego skrzepu, a&nbsp;jeśli jest, to go usunąć (niektórzy Żydzi wylewają całe jajko). No dobrze, a&nbsp;co z&nbsp;jajkiem gotowanym? Wydawałoby się, że nie może być koszerne, bo w&nbsp;ściętym białku takiego skrzepu już nie widać. A&nbsp;tu niespodzianka: skoro go nie widać, to wszystko w&nbsp;porządku i&nbsp;jajka gotowane – na miękko czy na twardo – można jeść. Oczywiście jeżeli w&nbsp;ugotowanym jajku przypadkiem jednak natrafi się na plamkę krwi, to trzeba ją usunąć (albo nawet wyrzucić całe jajko).
+
The prohibition also applies to that little red spot you may occasionally find inside an egg. It’s usually a&nbsp;tiny blood clot, which may result from a&nbsp;small rupture of a&nbsp;blood vessel in the hen’s oviduct. And if it’s blood, then it’s unkosher. That’s why each egg must be cracked into a&nbsp;glass and checked for such clots before use. If a&nbsp;blood spot is found, it must be removed (some Jews discard the entire egg). Okay, but what about a&nbsp;boiled egg? You can’t see the blood spot when the white is already thickened, so it would seem that a&nbsp;boiled egg can’t be kosher. But here’s a&nbsp;surprise: if you can’t see it, then it’s fine, so soft or hard-boiled eggs are good to eat. Of course, if you do find a&nbsp;blood spot inside a&nbsp;boiled egg, then you have to remove it (or even throw away the whole egg).  
  
Wiedząc, co już wiecie o&nbsp;kuchni koszernej, możecie się zdziwić, że istnieje coś takiego jak żydowska kiszka. Przecież tradycyjną polską kiszkę robi się z&nbsp;wieprzowych podrobów zmieszanych z&nbsp;wieprzową krwią i&nbsp;zapakowanych w&nbsp;wieprzowe jelito. Nie ma chyba nic bardziej niekoszernego! A&nbsp;jednak Żydom udało się stworzyć koszerną wersję tego przysmaku: krew zastąpili gęsim smalcem, kaszę – mąką, doprawili obficie cebulą i&nbsp;całość upchnęli do jelita wołowego.
+
Knowing what you already know about kosher cookery, you may be surprised to know that there is such a&nbsp;thing as a&nbsp;Jewish ''kishke''. Especially, if you know what its ancestor, the Polish ''kiszka'', is: a&nbsp;thick sausage made of pork offal mixed with buckwheat and pork blood, and stuffed into a&nbsp;pork intestine (''“kiszka”'' literally means “bowel” in Polish). You’d be hard pressed to find anything less kosher than that! And yet, Polish Jews have been able to invent their own kosher version of this delicacy. They’ve done this by replacing the blood with goose fat, the buckwheat with flour, seasoning the mixture generously with onions and packing it all inside a&nbsp;beef intestine.
  
=== Ubój rytualny – kontrowersje ===
+
=== Ritual Slaughter Controversy ===
Wróćmy jeszcze do sprawy uboju rytualnego, gdyż potrafi ona wzbudzić dość silne emocje. W&nbsp;Polsce (i&nbsp;nie tylko) temat pojawia się okresowo w&nbsp;debacie publicznej już od przedwojnia. Ścierają się tu dwie racje: z&nbsp;jednej strony – prawo Żydów do praktykowania swojej religii, a&nbsp;z drugiej – prawo zwierząt do humanitarnej śmierci. I&nbsp;jeszcze prawo rolników oraz przetwórców mięsa do trzepania grubej kasy (ok. 30% wołowiny eksportowanej z&nbsp;Polski jest koszerne albo ''halal'' – ubój muzułmański jest dość podobny do żydowskiego). To w&nbsp;sumie trzy racje. Obrońcy praw zwierząt twierdzą, że stworzenie poddane ubojowi rytualnemu bez uprzedniego ogłuszenia może męczyć się nawet kilka minut, zanim wreszcie umrze. Do tego w&nbsp;niektórych ubojniach żydowskich zwierzę przed rzezią jest obracane do góry nogami – co wprawdzie przyspiesza śmierć, ale za to powoduje więcej stresu tuż przed nią. Tymczasem, żeby mięso było koszerne, to zwierzę musi być w&nbsp;chwili uboju zdrowe (bez większych okaleczeń ani zmian chorobowych w&nbsp;organach wewnętrznych – szczególnie dokładnie już po uboju ogląda się płuca) oraz przytomne. A&nbsp;to znaczy, że o&nbsp;wcześniejszym ogłuszaniu nie może być mowy.  
+
Let me return to the question of ritual slaughter, as it’s a&nbsp;topic capable of arousing quite strong passions. In Poland (and not only), it’s been raised from time to time since before World War 2. Two viewpoints are at loggerheads here: on the one side, the right of the Jews to practice their religion; on the other, the right of animals to a&nbsp;humane death. And also the right of farmers and the meat-processing industry to make loads of money (about 30% of the beef exported from Poland is either kosher or halal; Muslim ritual slaughter is quite similar to the Jewish one). That makes three viewpoints actually. Animal rights advocates maintain that an animal subjected to ritual slaughter without prior stunning may agonize for up to several minutes before it finally dies. What’s more, in some Jewish butcheries, animals are turned upside down before they are killed; while it makes the death quicker, it also increases the level of stress prior to death. On the other hand, for meat to be kosher, the slaughtered animal must be in good health (no major injuries and no defects in internal organs; lungs are particularly closely examined after the slaughter) and conscious. And this rules out stunning.  
  
[[File:Noże do szechity.jpg|thumb|Zestaw noży do uboju koszernego różnej wielkości: do drobiu, do owiec i&nbsp;kóz oraz do bydła (Muzeum Polin)]]
+
[[File:Noże do szechity.jpg|thumb|A set of knives for ritual slaughter, coming in various sizes: for poultry, for sheep and goats, and for cattle.<br>{{small|Polin Museum of the History of Polish Jews in Warsaw}}]]
Zwolennicy uboju rytualnego odpowiadają, iż wymóg, by zwierzę było zdrowe i&nbsp;bez ran, wymusza jego humanitarne traktowanie podczas hodowli, transportu i&nbsp;na terenie rzeźni. Twierdzą też, że stworzenie zarżnięte przez prawidłowo wyszkolonego rzezaka umiera w&nbsp;zaledwie kilka sekund praktycznie bez bólu (ale pamiętajmy, że to mówią ludzie, którzy własnych nowo narodzonych synów poddają rytualnym okaleczeniom genitaliów bez znieczulenia). Ubój rytualny jest więc co najmniej tak samo humanitarny jak ten z&nbsp;uprzednim ogłuszaniem (które może być bolesne samo w&nbsp;sobie), nie mówiąc o&nbsp;polowaniach czy przenoszeniu żywych karpi w&nbsp;foliowych workach (co jakoś jest w&nbsp;Polsce legalne). Debatę komplikuje fakt, że do argumentów związanych z&nbsp;dobrostanem zwierząt dochodzą jeszcze automatyczne oskarżenia, iż każda próba ograniczenia uboju rytualnego ma podtekst antysemicki. Przed drugą wojną światową była to rzeczywiście jedna z&nbsp;metod celowego dopiekania Żydom.  
+
Ritual slaughter advocates respond that the requirement for the animal to be healthy and uninjured makes it necessary to treat it humanely on the farm, in transport and at the abattoir. They also claim that a&nbsp;creature slaughtered by an appropriately trained ritual butcher dies in a&nbsp;matter of seconds and practically without pain (keep in mind, though, that this said by people who subject their own newborn sons to genital mutilation without anaesthesia). Ritual slaughter, the argument goes, is at least as humane as slaughter with prior stunning (which may be painful in and of itself), to say nothing of such practices as hunting or carrying live carp in a&nbsp;plastic bag without water (which are legal and common in Poland). The debate is complicated by the fact that any attempts at limiting the practice of ritual slaughter are met with knee-jerk accusations of anti-Semitism (before World War 2, this was indeed one of the ways to deliberately annoy the Jews).  
  
Ostatnie rundy polskiego konfliktu wokół uboju rytualnego miały miejsce już w&nbsp;XXI&nbsp;w. Zgodnie z&nbsp;ustawą o&nbsp;ochronie zwierząt z&nbsp;1997&nbsp;r., „zwierzę kręgowe w&nbsp;ubojni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości”.<ref>Ustawa z&nbsp;dnia 21 sierpnia 1997&nbsp;r. o&nbsp;ochronie zwierząt ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971110724/U/D19970724Lj.pdf Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724]), art. 34, ust. 1</ref> Prawo to zawierało pierwotnie specjalny wyjątek dla zwierząt poddawanych „szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne”.<ref>Ustawa z&nbsp;dnia 21 sierpnia 1997&nbsp;r. o&nbsp;ochronie zwierząt ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971110724/O/D19970724.pdf Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724]), art. 34, ust. 5 (uchylony)</ref> Jednak Sejm skreślił go w&nbsp;2002&nbsp;r.,<ref>Ustawa z&nbsp;dnia 6 czerwca 2002&nbsp;r. o&nbsp;zmianie ustawy o&nbsp;ochronie zwierząt ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20021351141/O/D20021141.pdf Dz.U. 2002 nr 135 poz. 1141]), art. 1, ust. 27, lit. b</ref> rzekomo po to, by dostosować polskie prawo do unijnego, choć Unia Europejska pozostawia szczegółowe regulacje dotyczące uboju rytualnego w&nbsp;gestii państw członkowskich. Dwa lata później, żeby ratować lukratywny polski eksport mięsa, minister rolnictwa wydał rozporządzenie, które ów wyjątek przywracało,<ref>Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i&nbsp;Rozwoju Wsi z&nbsp;dnia 9 września 2004&nbsp;r. w&nbsp;sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i&nbsp;metod uboju i&nbsp;uśmiercania zwierząt ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20042052102/O/D20042102.pdf Dz.U. 2004 nr 205 poz. 2102]), § 8, ust. 2</ref> ale w&nbsp;2012&nbsp;r. Trybunał Konstytucyjny wyrzucił go do kosza. Zagraniczna prasa żydowska wszczęła alarm: oto polski sąd uznał ubój rytualny za niekonstytucyjny! Pan Michael Schudrich, naczelny rabin Polski, który sam jest wegetarianinem, wypowiadał się w&nbsp;sposób bardziej wyważony, że nie ma co się licytować, który sposób zabijania jest najlepszy.<ref>Michael Schudrich, cyt. w: {{Cyt  
+
The most recent rounds of the conflict around ritual slaughter in Poland took place within the 21st century. According to the Polish Animal Welfare Act of 1997, “a vertebrate animal may be slaughtered in an abattoir only after prior deprivation of consciousness”.<ref>''Ustawa z&nbsp;dnia 21 sierpnia 1997&nbsp;r. o&nbsp;ochronie zwierząt'' [Animal Welfare Act of 21 August 1997] ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971110724/U/D19970724Lj.pdf Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724]), article 34, point 1</ref> The same law originally contained a&nbsp;special provision, excepting those animals which were subjected to “specific methods of slaughter prescribed by religious rites”.<ref>''Ustawa z&nbsp;dnia 21 sierpnia 1997&nbsp;r. o&nbsp;ochronie zwierząt''  [Animal Welfare Act of 21 August 1997] ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971110724/O/D19970724.pdf Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724]), article 34, point 5 (nullified)</ref> This exemption, however, was cancelled by parliament in 2002,<ref>''Ustawa z&nbsp;dnia 6 czerwca 2002&nbsp;r. o&nbsp;zmianie ustawy o&nbsp;ochronie zwierząt''  [Animal Welfare Amendment Act of 6 June 2002] ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20021351141/O/D20021141.pdf Dz.U. 2002 nr 135 poz. 1141]), article 1, point 27 (b)</ref> ostensibly to bring Polish legislation in line with European Union law (even though the EU allows individual member states to make their own rules regarding ritual slaughter). Two years later, in an attempt to save lucrative Polish kosher and halal meat exports, the agriculture minister issued an ordinance which brought the exemption back,<ref>''Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i&nbsp;Rozwoju Wsi z&nbsp;dnia 9 września 2004&nbsp;r. w&nbsp;sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i&nbsp;metod uboju i&nbsp;uśmiercania zwierząt'' [Ordinance of the Minister of Agriculture and Rural Development of 9 September 2004 on the qualifications of persons authorised to conduct professional animal slaughter and on conditions and methods of killing animals] ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20042052102/O/D20042102.pdf Dz.U. 2004 nr 205 poz. 2102]), paragraph 8, point 2</ref> but in 2012, the Constitutional Tribunal struck it down. This prompted foreign Jewish press to raise an alarm: a&nbsp;Polish court has ruled ritual slaughter unconstitutional! Mr. Michael Schudrich, Chief Rabbi of Poland, himself a&nbsp;vegetarian, expressed a&nbsp;more nuanced view, saying there’s no point fighting over which way of killing is better.<ref>Michael Schudrich, quoted in: {{Cyt  
 
  | tytuł    = Krytyka Polityczna
 
  | tytuł    = Krytyka Polityczna
 
   | nazwisko r      = Pacewicz
 
   | nazwisko r      = Pacewicz
Line 157: Line 187:
 
   | rozdział        = Schudrich: Nie licytujmy się, jaki sposób zabijania jest najlepszy
 
   | rozdział        = Schudrich: Nie licytujmy się, jaki sposób zabijania jest najlepszy
 
   | adres rozdziału = https://krytykapolityczna.pl/kraj/schudrich-nie-licytujmy-sie-jaki-sposob-zabijania-jest-najlepszy/
 
   | adres rozdziału = https://krytykapolityczna.pl/kraj/schudrich-nie-licytujmy-sie-jaki-sposob-zabijania-jest-najlepszy/
  | data    = 18 lipca 2013
+
  | data    = 18 July 2013
  }}</ref> W&nbsp;rzeczywistości wyrok Trybunału dotyczył tylko sprawy proceduralnej: rozporządzenie ministra nie może być sprzeczne z&nbsp;ustawą.<ref>Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z&nbsp;dnia 27 listopada 2012&nbsp;r., sygn. akt U&nbsp;4/12 ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001365/O/D20121365.pdf Dz.U. 2012 poz. 1365])</ref> Wystarczyłoby, żeby Sejm przywrócił wyjątek na poziomie ustawy, lecz tego nie udało się w&nbsp;2013&nbsp;r. przegłosować. Wreszcie w&nbsp;2014&nbsp;r. sprawa wróciła do Trybunału, który tym razem zajął się samą ustawą o&nbsp;ochronie zwierząt i&nbsp;uznał, że całkowity zakaz uboju rytualnego jest niezgodny z&nbsp;konstytucyjnymi przepisami o&nbsp;wolności religijnej.<ref>Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z&nbsp;dnia 10 grudnia 2014&nbsp;r., sygn. akt K 52/13 ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20140001794/O/D20141794.pdf Dz.U. 2014 poz. 1794])</ref> Polscy Żydzi odetchnęli z&nbsp;ulgą, a&nbsp;polskie lobby mięsne – zapewne z&nbsp;jeszcze większą. W&nbsp;2020&nbsp;r. prezes Jarosław Kaczyński próbował jeszcze ograniczyć skalę uboju rytualnego w&nbsp;Polsce, tak by dopuszczalny był jedynie na potrzeby gmin żydowskich w&nbsp;kraju, a&nbsp;na eksport już nie.<ref>Poselski projekt ustawy o&nbsp;zmianie ustawy o&nbsp;ochronie zwierząt oraz niektórych innych ustaw ([http://orka.sejm.gov.pl/opinie9.nsf/nazwa/378_u/$file/378_u.pdf Druk nr 597]), art. 34, ust. 13, lit. a</ref> Ale nawet faktyczny dyktator przegrał w&nbsp;starciu z&nbsp;producentami mięsa.
+
  }}</ref> In reality, the Tribunal’s ruling was only based on procedural grounds: a&nbsp;ministerial ordinance must not contradict an act of parliament.<ref>''Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z&nbsp;dnia 27 listopada 2012&nbsp;r.'' [Constitutional Tribunal Ruling of 27 November 2012], file no. U&nbsp;4/12 ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001365/O/D20121365.pdf Dz.U. 2012 poz. 1365])</ref> A&nbsp;new act of parliament would have been enough to legalize ritual slaughter again, but a&nbsp;bill to that effect was voted down in parliament in 2013. Eventually, the case was brought back before the Constitutional Tribunal in 2014; this time around, the Tribunal analysed the Animal Welfare Act itself and ruled that a&nbsp;complete ban on ritual slaughter was incompatible with constitutional guarantees of religious freedom.<ref>''Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z&nbsp;dnia 10 grudnia 2014&nbsp;r.'' [Constitutional Tribunal Ruling of 10 December 2014], file no. K 52/13 ([https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20140001794/O/D20141794.pdf Dz.U. 2014 poz. 1794])</ref> Polish Jews breathed a&nbsp;sigh of relief and Polish meat lobby probably breathed an even bigger one. In 2020, Chairman Jarosław Kaczyński tried once more to limit the scale of ritual slaughter, so that it would be only legal when performed for the needs of local (and rather small) Jewish and Muslim communities, but not for export.<ref>''Poselski projekt ustawy o&nbsp;zmianie ustawy o&nbsp;ochronie zwierząt oraz niektórych innych ustaw'' [Animal Welfare Amendment Bill] ([http://orka.sejm.gov.pl/opinie9.nsf/nazwa/378_u/$file/378_u.pdf Druk nr 597]), article 34, point 13 (a)</ref> But even Poland’s virtual dictator was defeated by Poland’s Big Meat in the end.
  
=== Tkanka tłuszczowa i&nbsp;nerw kulszowy ===
+
=== Adipose Tissue and the Sciatic Nerve ===
Zakaz dotyczący krwi odnosi się do wszystkich zwierząt lądowych (krew rybia jest koszerna, ale to nie znaczy bynajmniej, że Żydzi piją ją szklankami). Jeśli chodzi o&nbsp;ssaki hodowlane (bydło, owce i&nbsp;kozy), to dochodzą jeszcze dodatkowe ograniczenia. Po pierwsze, niekoszerne jest sadło, czyli tkanka tłuszczowa okrywająca niektóre organy wewnętrzne. Podobnie jak krew, było ono dawniej zarezerwowane na ofiary składane w&nbsp;świątyni. Żydzi wierzyli, że swąd palonego sadła jest dla Pana Boga wyjątkowo przyjemny.  
+
The blood prohibition applies to all land animals (fish blood is kosher, which doesn’t mean Jews drink it by the glassful). However, when it comes to farm mammals (cattle, sheep and goats), there are still some more limitations. Firstly, eating their suet, or fat covering certain internal organs, is forbidden. Just like blood, it used to be reserved for the sacrifices offered in the Temple. Jews believed that God found the stench of burning animal fat particularly pleasant.  
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Potem złoży z&nbsp;ofiary biesiadnej ofiarę spalaną dla Pana, to jest tłuszcz, który okrywa wnętrzności, i&nbsp;cały tłuszcz, który jest nad nimi, a&nbsp;także obie nerki i&nbsp;tłuszcz, który je okrywa, który sięga do lędźwi, oraz płat tłuszczu, który jest na wątrobie – przy nerkach go oddzieli. Synowie Aarona zamienią to w&nbsp;dym na ołtarzu, na ofierze całopalnej, która jest na drwach, na ogniu. To jest ofiara spalana, miła woń dla Pana.
+
| And he shall offer of the sacrifice of the peace offering an offering made by fire unto the Lord; the fat that covereth the inwards, and all the fat that is upon the inwards, and the two kidneys, and the fat that is on them, which is by the flanks, and the caul above the liver, with the kidneys, it shall he take away. And Aaron’s sons shall burn it on the altar upon the burnt sacrifice, which is upon the wood that is on the fire: it is an offering made by fire, of a&nbsp;sweet savour unto the Lord.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Kapłańska
+
   | rozdział        = Leviticus
   | inni r          = rozdz. 3, wersy 3–5, tłum. Jerzy Wirszyłło
+
   | inni r          = chapter 3, verses 3–5
   | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=100#W3
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+3:3-5&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;"> וְהִקְרִיב֙ מִזֶּ֣בַח הַשְּׁלָמִ֔ים אִשֶּׁ֖ה לַיהוָ֑ה אֶת־הַחֵ֙לֶב֙ הַֽמְכַסֶּ֣ה אֶת־הַקֶּ֔רֶב וְאֵת֙ כָּל־הַחֵ֔לֶב אֲשֶׁ֖ר עַל־הַקֶּֽרֶב׃
}} }}  
+
וְאֵת֙ שְׁתֵּ֣י הַכְּלָיֹ֔ת וְאֶת־הַחֵ֙לֶב֙ אֲשֶׁ֣ר עֲלֵהֶ֔ן אֲשֶׁ֖ר עַל־הַכְּסָלִ֑ים וְאֶת־הַיֹּתֶ֙רֶת֙ עַל־הַכָּבֵ֔ד עַל־הַכְּלָי֖וֹת יְסִירֶֽנָּה׃
 +
וְהִקְטִ֨ירוּ אֹת֤וֹ בְנֵֽי־אַהֲרֹן֙ הַמִּזְבֵּ֔חָה עַל־הָ֣עֹלָ֔ה אֲשֶׁ֥ר עַל־הָעֵצִ֖ים אֲשֶׁ֣ר עַל־הָאֵ֑שׁ אִשֵּׁ֛ה רֵ֥יחַ נִיחֹ֖חַ לַֽיהוָֽה׃ פ</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+3:3-5&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
Powyższy cytat dotyczy tylko sadła bydlęcego, ale przepisy dotyczące tłuszczu z&nbsp;owiec i&nbsp;kóz są podobne.  
+
The above passage is only about bovine suet, but sheep and goat fat is covered by similar regulations.  
  
Oprócz tego – to chyba  najdziwniejszy zakaz – Żydom nie wolno zjadać takiej żyłki, która idzie przez całe udo, co jak się ją uszkodzi, to nie da się ruszać tylną kończyną. Przepis ten wywodzony jest z&nbsp;biblijnej opowieści o&nbsp;kontuzji doznanej przez Jakuba Izraela, który, kiedy w&nbsp;pobliżu nie było nikogo, to bił się z&nbsp;jakąś tajemniczą postacią – trochę jak facet grany przez Brada Pitta w&nbsp;''Podziemnym kręgu''. W&nbsp;poniższym cytacie tłumacz przełożył kluczowe hebrajskie słowo jako „ścięgno”, lecz tak naprawdę chodzi tu o&nbsp;nerw kulszowy.  
+
And then there’s probably the weirdest prohibition of them all: Jews are not allowed to eat a&nbsp;string that goes down all along the thigh and if it’s damaged, then you can’t move your hind limb. This commandment is linked to a&nbsp;Biblical story about an injury suffered by Jacob Israel while sparring with some mysterious figure when there was no one else around (kind of like Brad Pitt’s character in ''Fight Club''). The key word in the passage below has been translated as “sinew”, but what it’s really about is the sciatic nerve.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Gdy zaś wrócił i&nbsp;został sam jeden, ktoś zmagał się z&nbsp;nim aż do wschodu jutrzenki, a&nbsp;widząc, że nie może go pokonać, dotknął jego stawu biodrowego i&nbsp;wywichnął Jakubowi ten staw podczas zmagania się z&nbsp;nim. {{...}} Słońce już wschodziło, gdy Jakub przechodził przez Penuel, utykając na nogę. Dlatego Izraelici nie jadają po dzień dzisiejszy ścięgna, które jest w&nbsp;stawie biodrowym, gdyż Jakub został porażony w&nbsp;staw biodrowy, w&nbsp;to właśnie ścięgno.
+
| And Jacob was left alone; and there wrestled a&nbsp;man with him until the breaking of the day. And when he saw that he prevailed not against him, he touched the hollow of his thigh; and the hollow of Jacob’s thigh was out of joint, as he wrestled with him. {{...}} And as [Jacob] passed over Penuel the sun rose upon him, and he halted upon his thigh. Therefore the children of Israel eat not of the sinew which shrank, which is upon the hollow of the thigh, unto this day: because he touched the hollow of Jacob’s thigh in the sinew that shrank.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Rodzaju
+
   | rozdział        = Genesis
   | inni r          = rozdz. 32, wersy 25–26 i&nbsp;32–33, tłum. Czesław Jakubiec
+
   | inni r          = chapter 32, verses 24–25 and 31–32
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=32#W25
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Genesis+32:24-32&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">וַיִּוָּתֵ֥ר יַעֲקֹ֖ב לְבַדּ֑וֹ וַיֵּאָבֵ֥ק אִישׁ֙ עִמּ֔וֹ עַ֖ד עֲל֥וֹת הַשָּֽׁחַר׃
}} }}  
+
וַיַּ֗רְא כִּ֣י לֹ֤א יָכֹל֙ ל֔וֹ וַיִּגַּ֖ע בְּכַף־יְרֵכ֑וֹ וַתֵּ֙קַע֙ כַּף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּהֵֽאָבְק֖וֹ עִמּֽוֹ׃
 +
{{...}}
 +
וַיִּֽזְרַֽח־ל֣וֹ הַשֶּׁ֔מֶשׁ כַּאֲשֶׁ֥ר עָבַ֖ר אֶת־פְּנוּאֵ֑ל וְה֥וּא צֹלֵ֖עַ עַל־יְרֵכֽוֹ׃
 +
עַל־כֵּ֡ן לֹֽא־יֹאכְל֨וּ בְנֵֽי־יִשְׂרָאֵ֜ל אֶת־גִּ֣יד הַנָּשֶׁ֗ה אֲשֶׁר֙ עַל־כַּ֣ף הַיָּרֵ֔ךְ עַ֖ד הַיּ֣וֹם הַזֶּ֑ה כִּ֤י נָגַע֙ בְּכַף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּגִ֖יד הַנָּשֶֽׁה׃
 +
</p></poem>
 +
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Genesis+32:25-33&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
Tę legendę ewidentnie ułożono w&nbsp;starożytności po to, żeby wytłumaczyć jakiś jeszcze starszy, a&nbsp;już wtedy niezrozumiały zwyczaj. Ale skąd on się pierwotnie wziął – nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że usunięcie nerwu kulszowego oraz tłuszczu, który zwłaszcza w&nbsp;zadniej części zwierzęcia ma tendencję do przerastania przez tkankę mięśniową, jest wprawdzie możliwe, jeśli robi to dobrze wyszkolony rzeźnik, tylko pracochłonne i&nbsp;na większą skalę nieopłacalne. Dlatego Żydzi tradycyjnie jadają mięso tylko z&nbsp;przedniej połowy zwierzęcia, podczas gdy ich nieżydowscy sąsiedzi od dawna skwapliwie z&nbsp;tego korzystają, kupując smakowite marmurkowe mięso za pół ceny od żydowskich rzeźników.
+
This legend was obviously composed in ancient times for the purpose of explaining an even older and already obscure taboo. What was the original rationale for not eating the sciatic nerve? Nobody knows. What is known is that removing the nerve along with the fat, which tends to grow into the muscle tissue especially in the hind half of the animal, is possible, if done by a&nbsp;skilled butcher, but it’s time-consuming and unprofitable on a&nbsp;larger scale. Which is why Jews, traditionally, eat meat solely from the front half of the animal. Their Gentile neighbours have been taking advantage of this tradition for centuries, buying the appetizingly marbled hind meat from Jewish butchers at half price, as related by one 19th-century Polish cookbook writer:
  
 
{{Cytat
 
{{Cytat
| Taniość mięsa pochodzi {{...}} bardziej jeszcze z&nbsp;tej przyczyny, iż Żydzi rżnąc teraz [t.j. we wrześniu] wiele bydła przed święta swe, trwające prawie cały miesiąc, cały swój zysk zakładają na koszerze, a&nbsp;tref zaś, równie jak tylne ćwierci mięsa, których sami nie jedzą, za bezcen zbywają.
+
| The reason why meat is so cheap [in September] is that Jews, who slaughter a&nbsp;lot of cattle before their almost month-long festivals, make all of their profit on the kosher, while selling the treif, as well as hind quarters of meat, which they do not eat, for a&nbsp;song.
 +
| oryg = Taniość mięsa pochodzi {{...}} bardziej jeszcze z&nbsp;tej przyczyny, iż Żydzi rżnąc teraz wiele bydła przed święta swe, trwające prawie cały miesiąc, cały swój zysk zakładają na koszerze, a&nbsp;tref zaś, równie jak tylne ćwierci mięsa, których sami nie jedzą, za bezcen zbywają.
 
| źródło =  {{Cyt  
 
| źródło =  {{Cyt  
 
  | nazwisko = Ciundziewicka
 
  | nazwisko = Ciundziewicka
 
  | imię    = Anna
 
  | imię    = Anna
  | tytuł    = Rocznik gospodarski, czyli Wskazówka wszystkich prac i&nbsp;zatrudnień przypadających na każdy miesiąc koło domu, roli, ogrodów i&nbsp;żywiołów
+
  | tytuł    = Rocznik gospodarski
 
  | url      = https://polona.pl/item/rocznik-gospodarski-czyli-wskazowka-wszystkich-prac-i-zatrudnien-przypadajacych-na-kazdy,OTUyMjI2/74
 
  | url      = https://polona.pl/item/rocznik-gospodarski-czyli-wskazowka-wszystkich-prac-i-zatrudnien-przypadajacych-na-kazdy,OTUyMjI2/74
 
  | wydawca  = Drukarnia Gubernialna
 
  | wydawca  = Drukarnia Gubernialna
Line 204: Line 244:
 
  | rok      = 1854
 
  | rok      = 1854
 
  | strony  = 137
 
  | strony  = 137
  }} }}
+
  }}, own translation }}
  
Tkanka tłuszczowa ptaków jest koszerna, dlatego dobrze utuczone gęsi mają duże znaczenie w&nbsp;tradycyjnej kuchni żydowskiej, a&nbsp;gęsi smalec jest dla Żydów podstawowym zamiennikiem smalcu wieprzowego i&nbsp;wołowego sadła. Tym ważniejszym, że mięsa nie można smażyć na maśle (o&nbsp;czym za chwilę). Gęsi były więc uważane za typowo żydowski drób. Nikt nie spodziewa się hiszpańskiej inkwizycji! Ale każdy, kto dał się w&nbsp;XVII-wiecznej Hiszpanii przyłapać na jedzeniu gęsiny, mógł spodziewać się, że inkwizycja oskarży go o&nbsp;potajemne bycie Żydem.
+
Bird fat is kosher, which is why well-fattened geese have been so important in traditional Jewish cuisine. Schmaltz, or rendered goose fat, has long been the primary Jewish substitute for pork lard and beef suet, especially that Jews are not allowed to fry their meat in butter (I will explain in a&nbsp;moment). Hence, geese were generally seen as a&nbsp;typically Jewish kind of poultry. Nobody expects the Spanish Inquisition! Yet anyone who got caught eating goose meat in 17th-century Spain may have expected the Spanish Inquisition to charge them with the crime of secretly being a&nbsp;Jew.
  
== Mięso i&nbsp;mleko ==
+
== Meat and Dairy ==
Kolejny zakaz, który mocno ogranicza, co, jak i&nbsp;kiedy Żydzi mogą jeść, też pochodzi z&nbsp;Tory, która mówi:
+
Another prohibition  which severely restricts what and when Jews may eat also comes from the Torah, which says:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Nie będziesz gotował koźlęcia w&nbsp;mleku jego matki.
+
| Thou shalt not seethe a&nbsp;kid in his mother’s milk.
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
  | tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
+
  | tytuł    = Authorized (King James) Bible
   | rozdział        = Księga Wyjścia
+
   | rozdział        = Exodus
   | inni r          = rozdz. 34, wersy 10–26, tłum. Stanisław Łach
+
   | inni r          = chapter 34, verse 26
   | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=85&werset=26#W26
+
   | adres rozdziału = https://www.biblegateway.com/passage/?search=Exodus+34:26&version=AKJV
  | wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
+
  | wydawca  = Bible Gateway
  | miejsce  = Poznań
+
  }}
| rok      = 2003
+
| oryg = <poem><p dir={{"}}rtl{{"}} style="text-align: right; font-style: normal;">לֹא־תְבַשֵּׁ֥ל גְּדִ֖י בַּחֲלֵ֥ב אִמּֽוֹ׃</p></poem>
}} }}  
+
| źródło-oryg = ''[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Exodus+34:26&version=WLC The Westminster Leningrad Codex]''
 +
}}  
  
Oczywiście nie należy tego rozumieć dosłownie. Nie chodzi tu tylko o&nbsp;gotowanie, ale o&nbsp;jakikolwiek sposób produkcji żywności. I&nbsp;nie chodzi wyłącznie o&nbsp;mleko własnej matki zwierzęcia, tylko o&nbsp;mleko w&nbsp;ogóle. I&nbsp;nie chodzi tylko o&nbsp;koźlęcinę, a&nbsp;o jakiekolwiek mięso. Nawet drobiowe – na wszelki wypadek. Po prostu w&nbsp;ogóle nie można jeść mięsa razem z&nbsp;nabiałem. Tylko co to znaczy „razem”? Na pewno nie w&nbsp;ramach jednego posiłku. Ale co, jeśli po posiłku został komuś kawałek mięsa między zębami? Na wszelki wypadek, jeśli jadło się mięso, to trzeba odczekać sześć godzin, zanim będzie można zjeść coś mlecznego. A&nbsp;jeśli jadło się ser, to trzeba odczekać sześć godzin, zanim będzie można zjeść mięso.  
+
Note that the word “kid” in the English translation is used in its original sense of “young goat”. Of course, one shouldn’t take this literally anyway. It’s not just about young goats, but any kind of meat in general (including poultry). And it isn’t just about the animal’s own mother’s milk, but any sort of milk. And not just seething (boiling), but any method of food preparation. Just in case, one should never eat any kind of meat together with any kind of dairy products. What do they mean by “together”, though? Certainly not as part of the same meal. But what if a&nbsp;piece of meat is stuck between someone teeth after the meal? You never know, so just in case, you must wait six hours after eating meat before you can have anything dairy. And if you’d been having cheese, then you have to wait six hours until you can enjoy meat again.  
  
 
[[File:Mięsne, mleczne, neutralne.png|400px|right|]]
 
[[File:Mięsne, mleczne, neutralne.png|400px|right|]]
Przed zjedzeniem czy wypiciem czegokolwiek Żyd musi więc najpierw ustalić, do której z&nbsp;trzech kategorii żywności to coś się zalicza: mięsnej, mlecznej czy neutralnej. Artykuły neutralne to takie, które można jeść zarówno razem z&nbsp;mięsem, jak i&nbsp;razem z&nbsp;nabiałem (rzecz jasna, nie równocześnie). Do neutralnych zaliczają się wszystkie produkty roślinne (w&nbsp;tym miód), a&nbsp;także nieorganiczne składniki żywności, jak woda i&nbsp;sól. Neutralne są także jajka oraz ryby, z&nbsp;tym że rabini mimo wszystko zalecają, by nie jeść ryby razem z&nbsp;mięsem. Chleb, jako podstawowy artykuł spożywczy, musi być zawsze neutralny, dlatego do pieczywa nie wolno dodawać mleka ani masła.
+
Before eating or drinking anything, a&nbsp;Jew must first establish which of the following three categories of food that thing belongs to: meat, dairy or neutral. Neutral foods are those that you can eat together with either meat or dairy (but not with both at the same time, obviously). These include all plant-based products (including honey), as well is inorganic aliments, like water and salt. Eggs and fish are neutral as well, although rabbis advise against eating fish together with meat anyway. Bread, as a&nbsp;basic staple, must always be neutral, so kosher bread should never contain milk or butter.
 
 
Niektóre produkty odzwierzęce, jak żelatyna czy podpuszczka, zostały przez niektórych rabinów zaklasyfikowane jako neutralne, choć musiało to od nich wymagać dość karkołomnej ekwilibrystyki intelektualnej. Żelatynę robi się z&nbsp;kości i&nbsp;skóry, a&nbsp;więc z&nbsp;tych części ciała, które jako takie nie są uważane za zdatne do konsumpcji przez człowieka. A&nbsp;przecież zasady ''kaszrut'' dotyczą tylko żywności i&nbsp;nie mają zastosowania do tego, co niejadalne. Podobnie z&nbsp;podpuszczką, czyli enzymem z&nbsp;cielęcego żołądka, używanym do produkcji większości serów żółtych. Nikt normalny nie jadłby samej suszonej podpuszczki, która w&nbsp;żaden sposób nie przypomina mięsa. Ale z&nbsp;drugiej strony, żelatyny i&nbsp;podpuszczki dodaje się do jedzenia, więc jednak są jadalne. Z&nbsp;tym że dodaje się ich bardzo mało, a&nbsp;bardzo małe ilości niekoszernych składników w&nbsp;ogólnie koszernym produkcie bywają dozwolone. Tylko że z&nbsp;czwartej strony, ta zasada obowiązuje wyłącznie, jeśli ten niekoszerny składnik nie ma wpływu na właściwości całego produktu – a&nbsp;żelatynę i&nbsp;podpuszczkę dodaje się właśnie po to, żeby te właściwości zmieniły… I&nbsp;tak można w&nbsp;kółko. Bardziej liberalni Żydzi raczej skuszą się na ser podpuszczkowy czy na sernik z&nbsp;galaretką – oczywiście pod warunkiem, że podpuszczka bądź żelatyna pochodzi z&nbsp;koszernych zwierząt, które zostały koszernie ubite. Ci bardziej zachowawczy poszukają roślinnych lub mikrobiologicznych zamienników.
 
 
 
[[File:Koszerna kuchnia.jpg|thumb|left|Przykład koszernej kuchni z&nbsp;podwójnym zestawem wszystkiego]]
 
Co więcej, produkty mięsne nie powinny się nawet stykać z&nbsp;mlecznymi. Nawet pośrednio. Naczynie, które zostało „pobrudzone” tłuszczem z&nbsp;mleka, nie może już być używane do mięsa – ani na odwrót. Dlatego typowa koszerna kuchnia to tak naprawdę dwie albo i&nbsp;trzy kuchnie w&nbsp;jednej: oddzielne zestawy naczyń mięsnych, mlecznych i&nbsp;neutralnych, oddzielne zestawy sztućców, garnków, przyborów kuchennych i&nbsp;ściereczek, oddzielne szafki, blaty, lodówki, kuchenki, zlewozmywaki i&nbsp;zmywarki. Najlepiej wyraźnie oznakowane (przeważnie kolorami), żeby ktoś przypadkiem nie pokroił na „mięsnej” desce cebuli, która ma być dodana do mlecznej potrawy.  
 
 
 
Jak ważne jest w&nbsp;judaizmie oddzielanie mięsa od nabiału, pokazuje sposób obchodzenia Święta Tygodni (''Szawuot''), kiedy Żydzi wspominają, jak to Pan Bóg nadał im nowe prawo za pośrednictwem Mojżesza. Jeśli wierzyć tradycji, że nowe prawo zostało Żydom objawione w&nbsp;całości w&nbsp;jednym momencie, to wynika z&nbsp;tego, iż Żydzi musieli z&nbsp;dnia na dzień dostosować się do zupełnie nowego sposobu funkcjonowania. Ich garnki, w&nbsp;których do tej pory przyrządzali zarówno mięso, jak i&nbsp;nabiał, teraz musieli wykoszerować (przez wyparzenie wrzątkiem) i&nbsp;zdecydować, czy od teraz będą to garnki mięsne czy mleczne. A&nbsp;że w&nbsp;pierwszym dniu obowiązywania nowego prawa i&nbsp;tak nie mieli jeszcze mięsa z&nbsp;koszernie ubitych zwierząt, to kolektywnie uznali, że w&nbsp;takim razie wszystkie stare garnki będą mleczne, a&nbsp;mięsne dopiero trzeba będzie zrobić nowe. I&nbsp;tak, siłą rzeczy, przez jakiś czas nie jedli potraw mięsnych, a&nbsp;tylko mleczne. Na tę pamiątkę Żydzi obchodzą Święto Tygodni, spożywając swoje ulubione potrawy z&nbsp;nabiałem, takie jak ''milchik borszt'' (wegetariański barszcz czerwony zabielany śmietaną) czy ''blince'' (naleśniki podsmażane z&nbsp;twarogiem na słodko).
 
 
 
== Produkty roślinne ==
 
=== Jarski judaizm ===
 
Jak widać, z&nbsp;koszernym mięsem jest sporo zawracania głowy. Na tyle, że niektórzy z&nbsp;Żydów wolą zostać wegetarianami i&nbsp;nie zastanawiać nad tym, czy to, co jedzą, było odpowiednio zarżnięte, albo czy przypadkiem nie mieszają mięsa z&nbsp;nabiałem. Niektórzy do swojego jaroszostwa dorabiają nawet uzasadnienie biblijne, twierdząc, że Adam i&nbsp;Ewa oraz ich potomkowie aż do Potopu żywili się wyłącznie roślinami. Dopiero po Potopie Bóg pozwolił Noemu zabijać zwierzęta na pożywienie.
 
 
 
{{Cytat
 
| Po czym Bóg pobłogosławił Noego i&nbsp;jego synów, mówiąc do nich: „Bądźcie płodni i&nbsp;mnóżcie się, abyście zaludnili ziemię. Wszelkie zaś zwierzę na ziemi i&nbsp;wszelkie ptactwo powietrzne niechaj się was boi i&nbsp;lęka. Wszystko, co się porusza na ziemi, i&nbsp;wszystkie ryby morskie zostały oddane wam we władanie. Wszystko, co się porusza i&nbsp;żyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak rośliny zielone, daję wam wszystko. Nie wolno wam tylko jeść mięsa z&nbsp;krwią życia. {{...}}”
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Rodzaju
 
  | inni r          = rozdz. 9, wersy 1–4, tłum. Czesław Jakubiec
 
  | adres rozdziału = http://www.biblia.pl/rozdzial.php?id=9
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
  
Z tym że to zezwolenie miało, według niektórych, jedynie charakter tymczasowy, związany z&nbsp;tym, że faunę udało się z&nbsp;Potopu uratować, ale flora musiała dopiero się odrodzić. Natomiast w&nbsp;dzisiejszym świecie, kiedy dietą wegetariańską, czy nawet wegańską, można w&nbsp;pełni zaspokoić ludzkie potrzeby żywieniowe, część Żydów nie widzi już usprawiedliwienia dla zabijania zwierząt. Są tacy, co idą jeszcze dalej i&nbsp;utrzymują, że jak już kiedyś wreszcie uda się odbudować świątynię jerozolimską i&nbsp;wznowić składanie w&nbsp;niej ofiar, to powinny to być tylko ofiary roślinne.
+
Some rabbis have classified certain animal-based foodstuffs, such as gelatin or rennet, as neutral, although it must have required some impressive mental acrobatics on their part. Gelatin is made from skin and bones, that is, these body parts which are not normally considered fit for human consumption. And the rules of ''kashrut'' are only concerned with food, so they don’t apply to anything that’s inedible. Same thing with rennet, an enzyme obtained from a&nbsp;calf’s stomach and used in the production of most yellow cheeses. Pure dried rennet doesn’t resemble meat in any way and no one in their right mind would eat it. So it seems we’re good. But on the other hand, gelatin and rennet are added to food, which means they are edible after all. But then, you only add very small amounts, and very small amounts of things unkosher are sometimes permissible when mixed with large amounts of kosher stuff. But on the fourth hand, this rule only applies, if the small amount of the unkosher additive doesn’t affect the overall characteristics of the whole product; and the whole point of using gelatin or rennet is that we want them to affect the overall characteristics of the whole product… And so on, and so forth. In the end, the more liberal Jews will probably partake of rennet-set cheese or jelly cheesecake (provided, of course, that the rennet or the gelatin comes from kosher animals butchered in a&nbsp;kosher way). Those more strict will rather look for plant-based or microbiological equivalents.  
  
=== Pierwociny ===
+
[[File:Koszerna kuchnia.jpg|thumb|left|Example of a&nbsp;kosher kitchen with two sets of everything]]
Ale, żeby nie było za łatwo, to z&nbsp;pokarmami roślinnymi też wiążą się pewne ograniczenia. Najbardziej oczywiste jest to, że ponieważ nie wolno jeść „małych zwierząt”, to wszystko, co robaczywe, jest niekoszerne.
+
What’s more, meat products should never even touch the dairy ones. Not even indirectly. A&nbsp;vessel that has been “stained” with milk fat can no longer be used for meat – and ''vice versa''. That’s why a&nbsp;typical kosher kitchen is really two or even three kitchens rolled into one: separate sets of milk, dairy and neutral dishes, separate sets of utensils, pots, pan, kitchen tools, towels, separate cupboards, worktops, fridges, stoves, microwave ovens, sinks and dishwashers. Preferably with some kind of colour coding, so that nobody ever chops an onion that is meant for a&nbsp;dairy dish on a&nbsp;meat cutting board by mistake.
  
Na tym jednak nie koniec. W&nbsp;czasach świątynnych obowiązywały Żydów różne daniny z&nbsp;płodów rolnych, które musieli składać kapłanom. Między innymi były to daniny z&nbsp;pierwocin, czyli z&nbsp;pierwszych w&nbsp;danym okresie zbiorów danego produktu. Na przykład zboża, które wyrosło wczesną wiosną, nie można było spożywać w&nbsp;żadnej postaci, dopóki części tego zboża nie zaniosło się do świątyni na Święto Przaśników (''Pesach'').  
+
You can see how important this separation of meat and dairy in Judaism is by how the Jews observe the Feast of Weeks (Shavuot), when they remember how God (through Moses) gave them a&nbsp;new law. According to tradition, all of the law was revealed at once, which means that Jews had to adapt to a&nbsp;completely new way of life overnight. Until then, they had used the same pots for both meat and dairy, just like everyone else. Now they had to kasher their pots (by rinsing with boiling water) and decide whether they would use them for meat or for dairy moving forward. On the first day of the new law they didn’t have any kosher-slaughtered meat yet anyway, so they chose to use all of their old pots as dairy pots and later make new vessels for cooking meat. And so, on the first day, they could only eat dairy, but no meat. In memory of that, Jews celebrate the Feast of Weeks by having their favourite dairy-based dishes, such as ''milchik borscht'' (vegetarian red-beet soup whitened with cream) and ''blintzes'' (crêpes filled with sweetened farmer cheese and sautéed until golden).
  
{{ Cytat
 
| Kiedy wejdziecie do ziemi, którą Ja wam dam, i&nbsp;zbierzecie plon, przyniesiecie kapłanowi snop jako pierwociny waszego plonu. {{...}} Aż do tego dnia [t.j. szesnastego dnia miesiąca nisan] nie będziecie jedli ani chleba, ani prażonych ziaren, ani kaszy, zanim nie przyniesiecie daru dla waszego Boga.
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Kapłańska
 
  | inni r          = rozdz. 23, wersy 10–14, tłum. Jerzy Wirszyłło
 
  | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=115#W10
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
  
Jeśli chodzi o&nbsp;owoce, to trzeba było odczekać trzy lata od posadzenia drzewa. Owoce zebrane w&nbsp;czwartym roku były zarezerwowane dla kapłanów i&nbsp;dopiero od piątego roku można było zbierać owoce na własny użytek.
+
{{----}}
 
+
That’s all for now, but it’s not the end of the topic. Stay tuned for my [[Eat Bread with Joy, Drink Wine with a&nbsp;Merry Heart|next post]], where I will delve into, among other things, which religious commandments gave rise to such Jewish classics as cholent, gefilte fish and matzah balls.
{{ Cytat
 
| Kiedy wejdziecie do kraju i&nbsp;zasadzicie drzewa owocowe wszelkiego gatunku, będziecie uważać ich owoce za nieobrzezane. Trzy lata pozostaną one „nieobrzezane”, nie będziecie ich jeść. W&nbsp;czwartym roku wszystkie ich owoce będą poświęcone jako dar radosny dla Pana. W&nbsp;piątym roku będziecie jedli ich owoce, aby pomnożył się wasz dochód z&nbsp;nich.
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Kapłańska
 
  | inni r          = rozdz. 19, wersy 23–25, tłum. Jerzy Wirszyłło
 
  | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=111#W23
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
 
 
Teraz świątyni już nie ma, ale przepisy, które nakazują odczekać, zanim zboża czy owoce będzie można jeść, obowiązują nadal. Z&nbsp;tym że jest tu pewna furtka dla Żydów w&nbsp;diasporze. Zwróćcie uwagę, że oba powyższe przykazania poprzedzone są kwalifikacją: „Kiedy wejdziecie do ziemi, którą Ja wam dam”. Można to rozumieć w&nbsp;ten sposób, że skoro Żydzi otrzymali Prawo w&nbsp;czasie, kiedy błądzili po pustyni, to logiczne, że przepisy rolnicze tego Prawa miały zastosowanie dopiero wtedy, gdy doszli wreszcie do żyznej ziemi obiecanej, czyli dzisiejszego Izraela. Ale jest też taka interpretacja, że do dzisiaj owe zasady obowiązują tylko na terenie Izraela, a&nbsp;Żydzi w&nbsp;innych krajach nie muszą się nimi przejmować (o&nbsp;ile nie spożywają produktów roślinnych z&nbsp;Izraela importowanych).
 
 
 
=== Wino ===
 
Są jeszcze dodatkowe ograniczenia dotyczące jednego wyjątkowego produktu pochodzenia roślinnego, jakim jest wino. Otóż Żydzi nie mogą pić wina, które przeszło przez nieżydowskie ręce. W&nbsp;każdym etapie produkcji – od wyciskania soku z&nbsp;winogron do butelkowania – muszą brać udział wyłącznie religijni Żydzi.
 
 
 
Uczeni w&nbsp;Piśmie wprowadzili ten przepis głównie po to, żeby ograniczyć Żydom okazje do picia razem z&nbsp;innowiercami. No bo gdyby, dajmy na to, Żyd pił wino razem z&nbsp;nie-Żydówką, to różnie to by się mogło skończyć – czasem nawet założeniem mieszanej rodziny. A&nbsp;w&nbsp;takiej sytuacji, kto by mu wtedy gotował koszerne obiadki?
 
 
 
Sęk w&nbsp;tym, że trudno tu o&nbsp;uzasadnienie biblijne. Jednak po długich poszukiwaniach Uczeni w&nbsp;Piśmie znaleźli w&nbsp;końcu te oto fragmenty tzw. Hymnu Mojżesza mówiące o&nbsp;bałwochwalcach:
 
 
 
{{ Cytat
 
| <poem>Bo winny ich szczep ze szczepu Sodomy
 
lub z&nbsp;pól uprawnych Gomory;
 
ich grona to grona trujące,
 
co gorzkie mają jagody;
 
ich wino jest jadem smoków,
 
gwałtowną trucizną żmijową. {{...}}
 
A gdzież ich bogowie,
 
opoka, do której się uciekali?
 
Ci, co zjadali tłuste ich żertwy
 
i wino pili z&nbsp;ich płynnych ofiar?
 
Niech wstaną i&nbsp;niech wam pomogą,
 
niech staną się waszą obroną.</poem>
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Powtórzonego Prawa
 
  | inni r          = rozdz. 32, wersy 32–33 i&nbsp;37, tłum. Władysław Borowski
 
  | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=115#W10
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
 
 
Z tego jasno wynika, iż bałwochwalcy składają swoim bogom wino w&nbsp;ofierze. A&nbsp;to znaczy, że nigdy nie można mieć pewności, czy wino kupione od bałwochwalców nie zostało wcześniej użyte w&nbsp;jakichś pogańskich obrzędach. Pijąc taki napój Żyd pośrednio sam uczestniczyłby w&nbsp;kulcie obcego boga, a&nbsp;przecież Pan Bóg zabronił mu mieć innych bogów przed sobą. Współcześnie są różne poglądy na to, czy wszyscy nie-Żydzi są bałwochwalcami; niektórzy rabini nie zaliczają do tej grupy wyznawców innych religii monoteistycznych, czyli chrześcijan i&nbsp;(tym bardziej) muzułmanów.
 
 
 
[[File:Abendmahl, Mathilde Block.jpg|thumb|left|Jezus z&nbsp;Nazaretu, słynny żydowski kaznodzieja z&nbsp;I&nbsp;w.n.e., odmawia błogosławieństwo nad winem.<br>{{small|Mal. Mathilde Block (1906)}}]]
 
Istnieje też sposób na ochronienie wina przed zepsuciem poprzez kontakt z&nbsp;innowiercami. Uczeni w&nbsp;Piśmie byli przekonani – choć nie bardzo wiadomo, na jakiej podstawie – że gotowane wino nie nadaje się do składania w&nbsp;ofierze. A&nbsp;zatem, jeśli wino zostało choć na moment podgrzane do odpowiednio wysokiej temperatury, to Żyd może już je pić – nawet jeśli np. zostało ono nalane przez nieżydowskiego kelnera – bez obawy, że ów kelner wcześniej po kryjomu poświęcił to wino swojemu bożkowi. Krótko mówiąc, sterylizacja termiczna zabezpiecza wino przed niepożądanym działaniem zarówno drobnoustrojów, jak i&nbsp;bałwochwalców.
 
 
 
To pilnowanie, by wino nie było wcześniej użyte w&nbsp;obcych rytuałach religijnych, jest o&nbsp;tyle ważne, że Żydzi sami używają wina w&nbsp;swoich własnych rytuałach religijnych. ''Kidusz'', czyli specjalne błogosławieństwo rozpoczynające świąteczny posiłek, odmawia się właśnie nad winem, które następnie się wypija. Tradycyjnie używa się w&nbsp;tym celu wina słodkiego, czerwonego i&nbsp;oczywiście koszernego, ale dopuszczalne są pewne wyjątki. Na przykład, jeśli istnieje niebezpieczeństwo, że chrześcijańscy sąsiedzi wezmą czerwone wino za krew swoich dzieci, to można użyć białego. Jeśli wino w&nbsp;danym miejscu jest trudno dostępne, to można użyć innego napoju alkoholowego; polskim Żydom zdarzało się odmawiać ''kidusz'' nad wódką. A&nbsp;co jeśli ktoś jest abstynentem? Wówczas można odmówić błogosławieństwo nad sokiem winogronowym, ale wtedy wszystkie ograniczenia dotyczące wina stosuje się odpowiednio.
 
 
 
== Specjalne okazje ==
 
[[File:Chałka FKŻ.jpg|thumb|upright|Chałka, zaplatana bułka jadana zwłaszcza podczas szabatu. Jej nazwa pochodzi od porcji chleba, którą dawniej przeznaczano na ofiarę w&nbsp;świątyni.<br>{{small|Zdjęcie pochodzi z&nbsp;plakatu reklamującego III Festiwal Kultury Żydowskiej w&nbsp;Krakowie (1992).}}]]
 
Wszystkie zasady, które dotąd opisałem, obowiązują 24 godziny na dobę, 7 dni w&nbsp;tygodniu i&nbsp;52 tygodnie w&nbsp;roku. Ale są też specjalne zasady na specjalne okazje. Szczególne reguły obowiązują podczas obchodzonego wczesną wiosną tygodniowego Święta Przaśników. Jeszcze ważniejsze od świąt corocznych jest święto cotygodniowe, szyli szabat, dzień odpoczynku od pracy – a&nbsp;więc także od gotowania. No i&nbsp;jest jeszcze najważniejszy dzień w&nbsp;roku, zwany szabatem szabatów, czyli postny Dzień Pojednania (''Jom Kipur'') na jesieni. Ale tu akurat sprawa jest prosta (tzn. prosta do zrozumienia, niekoniecznie do realizacji): przez całą dobę nie można w&nbsp;ogóle nic jeść ani pić.
 
 
 
=== Szabat ===
 
Szabat to święto obchodzone raz w&nbsp;tygodniu, od zachodu słońca w&nbsp;piątek do trzeciej gwiazdki w&nbsp;sobotę. Ponieważ, jak wierzą Żydzi, w&nbsp;tym dniu Bóg odpoczął po stworzeniu świata, w&nbsp;szabat zabroniona jest jakakolwiek twórcza (a&nbsp;także destrukcyjna) praca. Wydawałoby się, że to fajnie mieć chociaż jeden dzień relaksu w&nbsp;tygodniu. Żydzi nie byliby jednak sobą, gdyby „odpoczynku” nie zinterpretowali jako okazji, aby jeszcze bardziej utrudnić sobie życie na różne wymyślne sposoby.
 
 
 
Co to ma wspólnego z&nbsp;jedzeniem? Całkiem sporo, bo gotowanie to w&nbsp;końcu też twórcza praca, toteż w&nbsp;szabat nie można przyrządzać żadnych posiłków. A&nbsp;jeśli ktoś mimo wszystko ugotował posiłek w&nbsp;szabat, to czy Żyd może go zjeść? Odpowiedź jest taka, że może, ale dopiero, jak szabat się skończy. Jeśli ten posiłek był przyrządzony przez nie-Żyda albo nawet przez Żyda, ale niechcący (bo, powiedzmy, zapomniał, że jest szabat), to każdy będzie mógł go spożyć. Natomiast posiłek, który powstał w&nbsp;wyniku świadomego złamania szabatu, będzie mógł być skonsumowany przez każdego Żyda z&nbsp;wyjątkiem tego, który go przygotował. Zakaz pracy w&nbsp;szabat nie ma więc przełożenia na to, co jest koszerne, a&nbsp;co trefne. Niemniej, ograniczenia szabatowe mają istotny wpływ na to, co Żydzi mogą podczas tego święta jeść i&nbsp;pić. Biblia mówi zresztą wyraźnie, że szabatowe posiłki należy przygotować już w&nbsp;piątek, aby móc sam szabat poświęcić na odpoczynek (no i&nbsp;na jedzenie).
 
 
 
{{ Cytat
 
| „Oto, co Pan chciał wam powiedzieć: Dniem świętym spoczynku, szabatem poświęconym dla Pana, jest dzień jutrzejszy. Upieczcie, co chcecie upiec, i&nbsp;ugotujcie, co chcecie ugotować. Wszystko zaś, co wam zbywa, odłóżcie na dzień następny.” I&nbsp;odłożyli na następny dzień według nakazu Mojżesza. {{...}} Mojżesz powiedział: „Jedzcie to dzisiaj, albowiem dzisiaj jest szabat ku czci Pana! Dzisiaj nie znajdziecie tego na polu. Przez sześć dni możecie zbierać, jednak w&nbsp;dniu siódmym jest szabat i&nbsp;nie będzie nic tego dnia.”
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Wyjścia
 
  | inni r          = rozdz. 16, wersy 23–26, tłum. Stanisław Łach
 
  | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=66#W23
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
 
 
Żeby nie było wątpliwości, co liczy się jako „praca”, uczeni w&nbsp;Piśmie ułożyli listę 39 czynności – głównie różnych zajęć rolniczych i&nbsp;budowlanych oraz związanych z&nbsp;produkcją tekstyliów i&nbsp;wyrobów skórzanych – którym Żydzi nie mogą się oddawać w&nbsp;szabat. I&nbsp;tak, Żydom tego dnia nie wolno:
 
 
 
<nomobile>{|
 
|- valign=top
 
| style="width:15em;" |
 
* orać,
 
* siać,
 
* żąć,
 
* zbierać,
 
* młócić,
 
* przewiewać,
 
* przesiewać,
 
* oczyszczać,
 
* mleć,
 
* wyrabiać ciasta,
 
* piec,
 
| style="width:15em;" |
 
* strzyc,
 
* czesać,
 
* barwić,
 
* wybielać,
 
* prząść,
 
* przygotowywać wątku,
 
* przygotowywać nicielnicy,
 
* tkać,
 
* rozdzielać nici,
 
* wiązać,
 
* rozwiązywać,
 
* szyć,
 
* pruć,
 
| style="width:15em;" |
 
* sidlić,
 
* zabijać,
 
* obdzierać ze skóry,
 
* garbować,
 
* gładzić,
 
* zaznaczać,
 
* przycinać,
 
| style="width:15em;" |
 
* pisać,
 
* wymazywać,
 
* budować,
 
* wykańczać,
 
* burzyć,
 
* zapalać,
 
* gasić,
 
* przenosić.
 
|}</nomobile><mobileonly>
 
* orać,
 
* siać,
 
* żąć,
 
* zbierać,
 
* młócić,
 
* przewiewać,
 
* przesiewać,
 
* oczyszczać,
 
* mleć,
 
* wyrabiać ciasta,
 
* piec,
 
* strzyc,
 
* czesać,
 
* barwić,
 
* wybielać,
 
* prząść,
 
* przygotowywać wątku,
 
* przygotowywać osnowy,
 
* tkać,
 
* rozdzielać nici,
 
* wiązać,
 
* rozwiązywać,
 
* szyć,
 
* pruć,
 
* sidlić,
 
* zabijać,
 
* obdzierać ze skóry,
 
* garbować,
 
* gładzić,
 
* zaznaczać,
 
* przycinać,
 
* pisać,
 
* wymazywać,
 
* budować,
 
* wykańczać,
 
* burzyć,
 
* zapalać,
 
* gasić,
 
* przenosić.</mobileonly>
 
 
 
Rzecz jasna, każda z&nbsp;tych prac została następnie rozszerzona do całej kategorii czynności, których nie wolno wykonywać na wszelki wypadek.
 
 
 
[[File:Blacha.jpg|thumb|upright|left|Kuchenka gazowa przykryta miedzianą blachą na szabat]]
 
Zakaz pieczenia obejmuje jakąkolwiek obróbkę cieplną, a&nbsp;więc także gotowanie, smażenie, prażenie, duszenie, grylowanie, podgrzewanie w&nbsp;kuchence mikrofalowej itp. Mimo to, spożycie ciepłego posiłku jest uważane za istotną część świętowania szabatu. Jak to pogodzić? Otóż trzeba przygotować ciepły posiłek w&nbsp;piątek, a&nbsp;następnie utrzymać go w&nbsp;cieple aż do podania na stół w&nbsp;szabat. Ważne, żeby potrawa była w&nbsp;pełni ugotowana przed zachodem słońca w&nbsp;piątek; później można ją już tylko utrzymywać w&nbsp;stałej temperaturze. Nie można jej mieszać, bo to część procesu gotowania. Nie wolno też dodawać nowych składników, chyba że one same już są ugotowane (uczeni w&nbsp;Piśmie zakładają, że jak coś się raz ugotowało do końca, to już bardziej ugotowane nie będzie). Za gotowanie uważane są nawet tak proste czynności, jak parzenie kawy czy herbaty (można natomiast dolać ciepłej wody do zaparzonej wcześniej esencji).
 
 
 
Z tego wszystkiego wynika tradycja przygotowywania czulentu na szabat. Czulent to jednogarnkowe danie, składające się z&nbsp;wołowiny, żydowskiej kiszki, pęczaku, warzyw strączkowych (ciecierzycy, soczewicy, fasoli itp.), ziemniaków, cebuli i&nbsp;jajek na twardo. Wszystko to zalewa się wodą lub bulionem oraz przyprawia obficie czosnkiem, solą, pieprzem itd. Dawniej żydowskie gospodynie zanosiły w&nbsp;piątek tak przygotowany czulent w&nbsp;specjalnym metalowym naczyniu do najbliższej piekarni, gdzie potrawa powoli dusiła się w&nbsp;rozgrzanym piecu chlebowym. Gotowe danie odbierały następnego dnia tuż przed obiadem. 
 
 
 
Oto przepis na czulent z&nbsp;''Polskiej kuchni koszernej'', czyli pierwszej koszernej książki kucharskiej wydanej w&nbsp;języku polskim (w&nbsp;1877&nbsp;r.). Wbrew tytułowi, książka przedstawia kuchnię głównie Żydów niemieckich, gdyż jest to anonimowy przekład dzieła Rebekki Wolf pt. ''Kochbuch für Israelitische Frauen'' (''Książka kucharska dla Izraelitek'') z&nbsp;1851&nbsp;r.
 
 
 
{{ Cytat
 
| Biały bób myje się, kładzie do garnka, w&nbsp;którym kładzie się kilka kawałków szpikowych kości, do którego wsypuje się coś z&nbsp;grubszych krup, wszystko surowe, kładzie się jeszcze kawałek tłustego mięsa i&nbsp;soli; zakrywa się to i&nbsp;posyła w&nbsp;piątek, przed wieczorem, do piekarza, który polewa to wodą i&nbsp;stawia do pieca, naumyślnie na ten cel zbudowanego, gdzie się do soboty w&nbsp;południe zostaje, i&nbsp;skąd wychodzi gotowe i&nbsp;bardzo gorące. Lecz robi się to rozmaicie: robi się miękkie ciasto z&nbsp;mąki, krajanego tłuszczu, krajanej cebuli, soli i&nbsp;wody, kładzie na dno garnka kawałek tłuszczu, lub szpiku, na to ciasto uformowane w&nbsp;kulę, potem, jak pierwiej, bób i&nbsp;krupy, albo tylko bób, albo krupy, wkłada szpikową kość albo kawał tłustego mięsa z&nbsp;solą i&nbsp;posyła to do piekarza. Albo kładzie się do garnka kość i&nbsp;kiełbasę czosnkową, wsypuje wybrany i&nbsp;myty groch, sól i&nbsp;posyła do piekarza.
 
| źródło = {{Cyt
 
| nazwisko = Wolff
 
| imię    = Rebeka
 
| inni    = tłum. S.D.
 
| tytuł    = Polska kuchnia koszerna
 
| url      = https://crispa.uw.edu.pl/object/files/298815/display/Default
 
| wydawca  = nakładem tłumacza
 
| miejsce  = Warszawa
 
| rok      = 1877
 
| strony  = 122
 
}} }}
 
 
 
Dzisiaj dostępne są też bardziej nowoczesne metody sporządzania tego przysmaku i&nbsp;utrzymywania go w&nbsp;cieple aż do podania. Jednym sposobem jest zapalenie przed szabatem jednego czy dwóch palników kuchenki gazowej, ustawienie ich na najmniejszy ogień i&nbsp;przykrycie całej kuchenki specjalną blachą. Blacha pełni dwie funkcje: po pierwsze nagrzewa się na tyle, by gotowe jedzenie w&nbsp;postawionych na niej garnkach nie wystygło ani nie przypaliło się. A&nbsp;po drugie, blokuje dostęp do pokręteł, aby nawet przypadkiem nie zwiększyć ognia (co byłoby złamaniem zakazu zapalania ognia w&nbsp;szabat) ani go nie zmniejszyć (co byłoby złamaniem zakazu gaszenia ognia w&nbsp;szabat). Brzmi jak straszne marnotrawstwo, nie mówiąc o&nbsp;zagrożeniu pożarowym, no ale czego się nie robi, żeby Żyd był syty i&nbsp;szabat niezłamany?
 
 
 
Lepsze rozwiązanie to elektryczny wolnowar, wynaleziony w&nbsp;1936&nbsp;r. w&nbsp;Stanach Zjednoczonych przez Irvinga Nachumsohna właśnie po to, żeby ułatwić gotowanie czulentu według przepisu, który jego matka przywiozła jeszcze z&nbsp;Wilna.<ref>{{Cyt
 
| tytuł    = Smithsonian Magazine
 
  | nazwisko r      = Delgado
 
  | imię r          = Michelle
 
  | rozdział        = A&nbsp;Brief History of the Crock Pot
 
  | adres rozdziału = https://www.smithsonianmag.com/innovation/brief-history-crock-pot-180973643/
 
| wydawca  = Smithsonian Institution
 
| data    = 26 listopada 2019
 
}}</ref> Oczywiście, jak każde urządzenie elektryczne, wolnowar trzeba włączyć przed nastaniem szabatu, a&nbsp;wyłączyć go można dopiero, jak szabat się skończy (bo zamykanie i&nbsp;otwieranie obwodu elektrycznego to też pewna forma niecenia i&nbsp;gaszenia ognia).
 
 
 
[[File:Czulent.jpg|thumb|upright|Czulent w&nbsp;wolnowarze]]
 
Inne szabatowe zakazy, przy odpowiednio szerokiej interpretacji, też mogą ograniczyć to, co Żydom wolno robić w&nbsp;kuchni i&nbsp;w jadalni. Oto ciekawsze przykłady: zakaz młócki należy rozumieć ogólnie jako zakaz ekstrakcji jadalnych części jakiejś rośliny. W&nbsp;związku z&nbsp;tym nie można łuskać grochu ani wyciskać soku z&nbsp;owoców (nawet nie można wycisnąć cytryny do herbaty). Zakaz mielenia oznacza, że nie wolno w&nbsp;ogóle niczego rozdrabniać, rozgniatać, trzeć, siekać ani blendować, nie mówiąc o&nbsp;używaniu młynka do pieprzu. Z&nbsp;zakazu przesiewania wynika, że nie można używać jakichkolwiek sitek, cedzaków, durszlaków ani filtrów w&nbsp;celu oddzielenia jednych rzeczy od innych. Można używać solniczki pod warunkiem, że jest w&nbsp;niej tylko sól, natomiast odpada solniczka, do której dodano ryżu, żeby sól się nie zbijała w&nbsp;grudki. Zakaz wyrabiania ciasta oznacza, że nie można tworzyć jakiejkolwiek gęstej masy poprzez zmieszanie sypkiego materiału z&nbsp;płynem, wobec czego nie ma mowy o&nbsp;tym, by w&nbsp;szabat zrobić budyń, dodać ''Müesli'' do jogurtu czy dolać mleko do ''purée'' ziemniaczanego. Zakaz garbowania skóry pozornie nie ma nic wspólnego z&nbsp;jedzeniem, ale na wszelki wypadek w&nbsp;szabat nie wolno niczego konserwować przez solenie. Dlatego jeśli ktoś lubi solić świeże ogórki przed ich zjedzeniem, to może to robić, ale powinien każdy ogórek solić osobno tuż przed konsumpcją, bo jeśli zostaną jakieś niezjedzone posolone ogórki, to teoretycznie mogłyby się ukisić.
 
 
 
[[File:Gefilte fisz.jpg|thumb|left|''Gefilte fisz'']]
 
Zakaz oczyszczania dotyczył oryginalnie ręcznego usuwania kamyków i&nbsp;innych zabrudzeń z&nbsp;ziarna, ale jest dziś rozumiany szerzej jako zakaz oddzielania jakichkolwiek elementów niepożądanych od pożądanych. Natomiast pożądane od niepożądanych już można. Na przykład, jeśli ktoś nie lubi rodzynek, to może wyjeść wszystkie orzechy z&nbsp;mieszanki studenckiej, a&nbsp;rodzynki zostawić, ale nie może najpierw usunąć rodzynek, żeby zostały same orzechy. Z&nbsp;tego samego zakazu wynika, że w&nbsp;szabat nie można usuwać ości z&nbsp;ryby. Stąd wzięła się słynna żydowska potrawa zwana ''gefilte fisz'', czyli faszerowana ryba. Pierwotnie polegała na tym, że przed szabatem z&nbsp;ryby ostrożnie zdejmowano skórę, usuwano większe ości, następnie mięso ryby dokładnie mielono razem z&nbsp;mniejszymi ośćmi, cebulą i&nbsp;namoczoną chałką, dodawano do tego jajko i&nbsp;z tej masy formowano kulki, które wreszcie gotowano w&nbsp;wywarze warzywnym z&nbsp;dużą ilością cukru, soli i&nbsp;pieprzu. Na koniec tak przygotowany farsz upychano z&nbsp;powrotem do skóry, zaszywano i&nbsp;gotowano. I&nbsp;w&nbsp;ten sposób na szabatowym stole mogła pojawić się ryba, z&nbsp;której już nie trzeba było wybierać ości. Dziś ostatni etap w&nbsp;przepisie już się z&nbsp;reguły pomija i&nbsp;''gefilte fisz'' podaje się jako sam farsz pokrojony na plastry i&nbsp;ozdobiony jajkami lub warzywami.
 
 
 
=== Święta coroczne ===
 
Jak mówi stary kawał, praktycznie każde święto żydowskie można podsumować następująco:
 
# Chcieli nas wszystkich zabić.
 
# Nie udało im się.
 
# No to bierzmy się do jedzenia!
 
I coś w&nbsp;tym jest, bo rzeczywiście większość świąt w&nbsp;judaizmie upamiętnia cudowne ocalenie Żydów z&nbsp;jakiejś opresji, którą chcieli im zgotować różni obcy: Egipcjanie, Babilończycy, Persowie, Grecy, Rzymianie itd. Jednak wiele z&nbsp;tych świąt ma jeszcze starszy rodowód. Pra-Żydzi świętowali kiedyś po prostu przemijanie pór roku i&nbsp;związane z&nbsp;nim zmiany w&nbsp;przyrodzie, które miały szczególne znaczenie dla ich rolniczego lub pasterskiego trybu życia. Rolnicy i&nbsp;pasterze od zawsze mieli ze sobą na pieńku, co widać choćby w&nbsp;biblijnej opowieści o&nbsp;rolniku Kainie, który zamordował swojego brata, pasterza Abla. Ale w&nbsp;imię jedności narodowej święta rolnicze i&nbsp;pasterskie wypadające w&nbsp;podobnym czasie połączono, a&nbsp;potem skojarzono z&nbsp;wydarzeniami (historycznymi lub legendarnymi) z&nbsp;dziejów narodu żydowskiego.
 
 
 
[[File:Żydowski rok liturgiczny.png|thumb|upright=1.5|Rolniczo-pasterskie pochodzenie świąt żydowskich na tle miesięcy kalendarza hebrajskiego i&nbsp;gregoriańskiego]]
 
Wczesną wiosną (w&nbsp;okolicy chrześcijańskiej Wielkanocy) prażydowscy rolnicy obchodzili początek żniw jęczmienia, a&nbsp;pasterze cieszyli się, że owce im się kocą. Ci pierwsi jedli z&nbsp;tej okazji niewyrośnięte (czyli przaśne) pieczywo ze świeżo zmielonych ziaren z&nbsp;nowego zbioru, a&nbsp;drudzy – pieczoną jagnięcinę. Z&nbsp;połączenia tych dwóch tradycji powstało trwające cały tydzień Święto Przaśników, zwane też Paschą (''Pesach''), upamiętniające rzekomą ucieczkę Żydów z&nbsp;niewoli egipskiej (według Biblii zbiegowie używali krwi baranka jako znaku rozpoznawczego, a&nbsp;chleb jedli niewyrośnięty, bo uciekali w&nbsp;pośpiechu). Siedem tygodni później (w&nbsp;okolicy Zielonych Świątek) wypada wspomniane już Święto Tygodni (''Szawuot''), które obchodzi się jedząc potrawy mleczne. Pierwotnie było to rolnicze święto początku żniw pszenicy, a&nbsp;zarazem pasterskie święto cielenia się krów.
 
 
 
W środku lata świętowano początek winobrania; dziś jest to jedno z&nbsp;pomniejszych, ale bardzo radosnych, świąt, obchodzone jako Dzień Miłości (''Tu be-Aw''), czyli coś w&nbsp;rodzaju żydowskich walentynek. Natomiast początek jesieni, a&nbsp;zarazem pory deszczowej, to okres wielkich świąt trwających prawie cały miesiąc: żydowskiego Nowego Roku (''Rosz ha-Szana''), postnego Dnia Pojednania (''Jom Kipur'') oraz tygodniowego Święta Szałasów (''Sukkot''). Celebrowano wówczas koniec winobrania i&nbsp;zbiory innych owoców. Do dziś symbolami Nowego Roku są jabłko i&nbsp;granat, a&nbsp;Święta Szałasów – cytron (ze skrzyżowania cytronu z&nbsp;limonką powstała cytryna). To ostanie święto to także pamiątka po pasterskich przodkach Żydów – nomadach mieszkających w&nbsp;namiotach i&nbsp;szałasach.
 
 
 
W okolicy Bożego Narodzenia wypada ośmiodniowe Święto Świateł (''Chanuka''), kiedy to Żydzi zajadają się tłustymi smakołykami jak pączki i&nbsp;placki ziemniaczane; w&nbsp;tym czasie bowiem kończono zbierać oliwki i&nbsp;tłoczono z&nbsp;nich oliwę – stosowaną zarówno jako olej spożywczy, jak i&nbsp;do napełniania lamp. Tę okazję skojarzono z&nbsp;powstaniem Machabeuszów (II&nbsp;w.p.n.e.) i&nbsp;rzekomym cudownym rozmnożeniem oliwy używanej do oświetlania świątyni. Wreszcie mniej więcej w&nbsp;styczniu, kiedy w&nbsp;Izraelu kwitną drzewa migdałowe, Żydzi obchodzą Nowy Rok Drzew (''Tu bi-Szwat''), czyli dzień, od którego odlicza się lata, po których można jeść owoce z&nbsp;danego drzewa.
 
 
 
=== Święto Przaśników (Pascha) ===
 
Jak widać, różne święta wiążą się z&nbsp;różnymi przysmakami, które zwyczajowo się podczas nich jada. Święto Przaśników (Pascha) jest na tym tle wyjątkowe, bo nie tylko należy jeść wówczas przaśniki, czyli niewyrośnięte pieczywo zwane też macą, ale absolutnie nie wolno spożywać kwaśników, czyli pieczywa na zakwasie. Na wszelki wypadek, przez całe święto – trwające siedem dni w&nbsp;Izraelu, a&nbsp;osiem w&nbsp;diasporze – w&nbsp;ogóle nie można mieć w&nbsp;domu ani takiego pieczywa, ani zakwasu na chleb.
 
 
 
{{ Cytat
 
| Przez siedem dni będziesz jadł chleb niekwaszony, a&nbsp;w dniu siódmym będzie dla ciebie święto ku czci Pana. [Tylko] niekwaszony chleb można jeść w&nbsp;czasie tych siedmiu dni i&nbsp;nie będzie można ujrzeć u&nbsp;ciebie chleba kwaszonego ani nie będzie można ujrzeć u&nbsp;ciebie żadnego kwasu w&nbsp;twoich granicach.
 
| źródło = {{Cyt
 
| tytuł    = Biblia Tysiąclecia Online
 
  | rozdział        = Księga Wyjścia
 
  | inni r          = rozdz. 13, wersy 6–7, tłum. Stanisław Łach
 
  | adres rozdziału = https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=63#W6
 
| wydawca  = Wydawnictwo Pallottinum
 
| miejsce  = Poznań
 
| rok      = 2003
 
}} }}
 
 
 
Na potrzeby tego zakazu zakwas jest rozumiany jako mąka czy jakikolwiek produkt zbożowy, który miał kontakt z&nbsp;wodą dłużej niż 18 minut. Oczywiście, jeśli ktoś przechowuje w&nbsp;domu kaszę czy mąkę, to zawsze jest niebezpieczeństwo, że mu taki zapas zawilgnie. Dlatego na wszelki wypadek podczas Paschy nie można mieć w&nbsp;domu w&nbsp;ogóle jakichkolwiek produktów zbożowych (z&nbsp;wyjątkiem macy). W&nbsp;żydowskich domach, w&nbsp;ramach wiosennych porządków przed Paschą, dokładnie sprząta się wszystkie kąty, żeby pozbyć się jakichkolwiek drobinek mąki, krup, słodu, chleba, bułek, chałek, [[Bajgle, precle, obwarzanki#Bajgle|bajgli]], ciastek, makaronu itp. To samo dotyczy płynnych, a&nbsp;zwłaszcza sfermentowanych, przetworów zbożowych, jak piwo, wódka czy whisky. Trzeba też sprawdzić, czy w&nbsp;zamrażarce nie zostały jakieś paluszki rybne panierowane w&nbsp;bułce tartej, w&nbsp;lodówce nie zawieruszył się keczup zawierający ocet ze spirytusu zbożowego, a&nbsp;w szafce nie pałęta się buteleczka Maggi, której główny składnik to hydrolizowane białko pszenicy. Nawet niektóre lekarstwa mogą być niekoszerne na Paschę, bo zawierają składniki pochodzenia zbożowego. Wszystko, co zakwaszone lub potencjalnie zakwaszalne, należy wynieść przed dom i&nbsp;spalić.
 
 
 
[[File:Matzot René Neymann Wasselonne avril 2014.jpg|thumb|left|upright|Maca]]
 
To jeszcze nie problem, jeśli chodzi tylko o&nbsp;jakieś okruszki. Ale co jeśli ktoś ma w&nbsp;domu cały zapas zboża, mąki czy piwa? Zresztą co tam prywatny dom; ten sam nakaz dotyczy wszystkich żydowskich przedsiębiorstw i&nbsp;instytucji. Przecież nie ma sensu, żeby to wszystko niszczyć! Na szczęście jest na to sposób. Wystarczy taki zapas sprzedać na czas święta jakiemuś nie-Żydowi (zwykle za pośrednictwem rabina; [https://www.chabad.org/holidays/passover/sell_chometz_cdo/jewish/Sell-Your-Chametz-Online.htm można przez Internet]). Nie trzeba nawet koniecznie wynosić go z&nbsp;domu czy z&nbsp;zakładu; wystarczy, że zamknie się taki zapas w&nbsp;jakimś pomieszczeniu, do którego nie będzie się wchodzić przez całą Paschę. Na przykład rząd izraelski co roku sprzedaje wszystkie zapasy produktów zbożowych będące własnością państwową jednemu muzułmańskiemu słupowi za symboliczną kwotę 20 tysięcy szekli – a&nbsp;po siedmiu dniach je odkupuje.<ref>{{Cyt
 
| tytuł    = The Independent
 
  | rozdział        = The Muslim guardian of Israel's daily bread
 
  | adres rozdziału = https://web.archive.org/web/20090419182119/http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/the-muslim-guardian-of-israels-daily-bread-1663404.html
 
| data    = 6 kwietnia 2009
 
}}</ref>
 
 
 
Podobnie jak nabiał i&nbsp;mleko, tak też produkty, które są zakazane podczas Paschy, mogą „pobrudzić” inne artykuły spożywcze oraz wszelkie przyrządy i&nbsp;powierzchnie, z&nbsp;którymi się zetkną. Dlatego, gdy przychodzi święto Paschy, to wszystkie blaty i&nbsp;urządzenia kuchenne, jak zlewy i&nbsp;piekarniki, trzeba dokładnie wyczyścić, żeby nie zostały na nich najmniejsze drobinki czegokolwiek zakwaszonego. Mniejsze sprzęty, jak naczynia i&nbsp;sztućce, używane zwykle w&nbsp;ciągu roku, chowa się do szafek, a&nbsp;ze specjalnych paschalnych szafek wyciąga się paschalne naczynia i&nbsp;sztućce. Pamiętacie, jak pisałem, że w&nbsp;żydowskiej kuchni są po trzy zestawy naczyń i&nbsp;sztućców? To nie do końca prawda. Potrzeba bowiem aż sześciu zestawów:
 
 
 
<nomobile>{|
 
|- valign=top
 
| style="width:15em;" |
 
* mięsny całoroczny,
 
* mleczny całoroczny,
 
* neutralny całoroczny,
 
| style="width:15em;" |
 
* mięsny na Paschę,
 
* mleczny na Paschę,
 
* neutralny na Paschę.
 
|}</nomobile><mobileonly>
 
* mięsny całoroczny,
 
* mleczny całoroczny,
 
* neutralny całoroczny,
 
* mięsny na Paschę,
 
* mleczny na Paschę,
 
* neutralny na Paschę.</mobileonly>
 
 
 
[[File:Knedle macowe w rosole.jpg|thumb|Knedle macowe w rosole]]
 
To paschalne ograniczenie teoretycznie dotyczy tylko przetworów różnych odmian pszenicy i&nbsp;jęczmienia, czyli zbóż, które uprawiano w&nbsp;Izraelu w&nbsp;starożytności. Ale są też inne rzeczy, które można zemleć na mąkę, a&nbsp;taką niby dozwoloną mąkę łatwo pomylić z&nbsp;zakazaną. Dlatego na wszelki wypadek w&nbsp;trakcie Paschy nie można też spożywać ziaren ani przetworów innych zbóż (owsa, żyta, jagieł, ryżu, kukurydzy), pseudozbóż (gryki, komosy), roślin strączkowych (grochu, ciecierzycy, soczewicy, fasoli, soi) i&nbsp;niektórych roślin oleistych (słonecznika, sezamu, rzepaku, a&nbsp;nawet orzeszków ziemnych).
 
 
 
Co w&nbsp;takim razie wolno jeść? Wolno jeść macę – takie płaskie, kruche chlebki robione wyłącznie z&nbsp;mąki i&nbsp;z wody, przy czym ciasto na macę trzeba wyrobić i&nbsp;upiec w&nbsp;czasie poniżej 18 minut, żeby przypadkiem nie zaczęło fermentować. Tylko co to za święta bez ciast, klusek i&nbsp;innych mącznych smakołyków, które zwykle służą do godnego świętowania? Jak cieszyć się świętem, jeśli jedyny dozwolony wypiek to blady cienki placek o&nbsp;mocno obojętnym smaku? No nie da się! Ale nie martwcie się, bo i&nbsp;na to jest sposób. Większość Żydów (choć są wyjątki) uważa, że maca po upieczeniu już nie jest w&nbsp;stanie sfermentować, nawet jeśli się ją zamoczy. A&nbsp;to znaczy, że jeśli zemleć taką macę na tzw. mąkę macową, to może ona z&nbsp;powodzeniem zastępować mąkę zwykłą. Wśród wielu paschalnych potraw szczególną popularnością cieszy się rosół z&nbsp;knedlami macowymi, czyli gotowanymi kulkami z&nbsp;mąki macowej wymieszanej z&nbsp;wodą, smalcem drobiowym i&nbsp;roztrzepanym jajkiem. Mąki macowej można używać też do przyrządzania rozmaitych kaszek, farszów i&nbsp;ciast. Dziś wielu Żydów używa mąki macowej do gotowania i&nbsp;pieczenia nie tylko podczas Paschy, ale przez cały rok, co należy uznać za wielki sukces marketingowy producentów macy.
 
 
 
[[File:Koszerne na Paschę.png|402px|left|Koszerne na paschę]]
 
Jeśli chodzi o&nbsp;tłuszcze roślinne, to odpada olej rzepakowy, słonecznikowy, arachidowy i&nbsp;kilka innych. Ale tragedii nie ma, bo zostaje m.in. oliwa, olej kokosowy, pistacjowy, z&nbsp;orzechów włoskich, z&nbsp;pestek winogron czy z&nbsp;nasion bawełny. Chociaż problemy jednak się zdarzają. W&nbsp;2008&nbsp;r. niedobór oleju bawełnianego sprawił, że na półkach amerykańskich supermarketów zabrakło koszernej na Paschę margaryny. Niektóre nowojorskie sklepy zmuszone były wprowadzić jej racjonowanie, pozwalając kupić tylko jedno opakowanie naraz.<ref>{{Cyt
 
| tytuł    = The Wall Street Journal
 
  | nazwisko r      = Zimmerman
 
  | imię r          = Ann
 
  | rozdział        = What's Different This Passover? No Margarine
 
  | adres rozdziału = https://www.wsj.com/articles/SB120835576139919511
 
| data    = 18 kwietnia 2008
 
}}</ref> Margaryna jest najważniejszym neutralnym zamiennikiem masła, więc jej niedostępność oznaczała poważny kryzys dla tysięcy żydowskich gospodyń w&nbsp;Stanach Zjednoczonych, które nagle nie miały jak przygotować świątecznych łakoci.
 
 
 
A co z&nbsp;piciem? W&nbsp;końcu jak jest święto, to chciałoby się coś wypić. Jak już wiemy, piwo odpada, za to wino jest jak najbardziej dozwolone, a&nbsp;nawet wskazane. Z&nbsp;mocnych alkoholi odpadają wódki zbożowe, ale wchodzą w&nbsp;grę różne trunki pędzone z&nbsp;owoców, takie jak koniak albo nadal popularna w&nbsp;Polsce (nie tylko wśród Żydów) śliwowica paschalna. Również rum z&nbsp;trzciny cukrowej oraz wódka ziemniaczana, jak Chopin czy Luksusowa, są koszerne na Paschę. Trzeba tylko pamiętać, że jeśli ktoś lubi pić wódkę w&nbsp;drinkach, to nie może jej mieszać z&nbsp;coca-colą – chyba że jest to specjalna paschalna cola z&nbsp;żółtą nakrętką, która została osłodzona cukrem, a&nbsp;nie wyrabianym z&nbsp;kukurydzy syropem glukozowo-fruktozowym.
 
 
 
== Skąd się bierze woda koszerna? ==
 
Uff! Rozpisałem się, a&nbsp;to i&nbsp;tak było w&nbsp;dużym skrócie. Zasad koszerności, jak widać, jest sporo. Aż trudno sobie wyobrazić, żeby ktoś na co dzień o&nbsp;nich wszystkich pamiętał, chociażby przy robieniu zakupów. Jak Żydzi sobie z&nbsp;tym radzą?
 
 
 
[[File:Śmietanka migdałowa.jpg|thumb|Migdałowa „śmietanka” do kawy oznakowana jako neutralna (''parve'') i&nbsp;koszerna na święto Paschy (''kosher for Passover''). Litera U&nbsp;wpisana w&nbsp;O to symbol Unii Ortodoksyjnej, największej organizacji ortodoksyjnych Żydów w&nbsp;Stanach Zjednoczonych, która wydała certyfikat koszerności dla tego produktu.]]
 
Jak już nadmieniłem, istnieją specjalne organizacje poświadczające koszerność produktów spożywczych, restauracji, hoteli itp. Zatrudnieni w&nbsp;nich rabini skrupulatnie liczą łuski na rybach, sprawdzają, czy rytualnie ubita krowa nie ma zmian chorobowych w&nbsp;płucach, pilnują, czy zakład produkcyjny sprzedaje cały swój „zakwas” przed Paschą albo czy restauracja używa osobnych naczyń do mięsa i&nbsp;nabiału, itd. I&nbsp;jeśli wszystko się zgadza, to wydają odpowiedni certyfikat koszerności.
 
 
 
Czasami certyfikat koszerności można znaleźć nawet na produktach, których koszerność wydaje się oczywista. Może to powodować wesołość u&nbsp;nie-Żydów, którzy podejrzewają jakiś przekręt, widząc gdzieś np. butelkę koszernej wody mineralnej. Niektórzy wyobrażają sobie, że rabin robi koszerną wodę, tak jak ksiądz katolicki robi wodę święconą: bierze zwykłą wodę, odmawia nad nią jakąś modlitwę, inkasuje należność i&nbsp;oto mamy wodę koszerną! Tymczasem rabin nie czyni trefnej wody koszerną, tylko poświadcza, że już jest koszerna. W&nbsp;tym celu sprawdza na przykład, czy w&nbsp;zakładzie, w&nbsp;którym jest butelkowana, nie płynęła tymi samymi rurami, którymi wcześniej puszczano coś niekoszernego.
 
 
 
Ostatecznie jednak to, czy coś jest koszerne, czy nie, zależy w&nbsp;dużej mierze od interpretacji przepisów. Do większości tego, co napisałem wyżej, ktoś mógłby się przyczepić, że jego rabin ma inny pogląd na ten czy inny szczegół. Dlatego od certyfikowania koszerności są różne organizacje, stosujące nieco odmienne kryteria. Jeszcze większa rozbieżność jest wśród zwykłych Żydów – zarówno w&nbsp;teorii, czyli w&nbsp;poglądach na to, co jest, a&nbsp;co nie jest koszerne – jak i&nbsp;w praktyce, czyli w&nbsp;tym, na ile chce im się wszystkich tych zasad przestrzegać. Oczywiście są tacy, którzy nie wezmą do ust niczego, co mogliby jakkolwiek podejrzewać o&nbsp;trefność.
 
 
 
[[File:Katz's Deli - Lunch.jpg|thumb|left|Kanapka Reubena zawiera mięso i&nbsp;ser, więc nie jest koszerna, ale jest żydowska.]]
 
Jest wielu Żydów, którzy zasady ''kaszrut'' uważają za starożytne przesądy i&nbsp;łamią je z&nbsp;pełną świadomością. Dlatego nie należy mylić kuchni żydowskiej z&nbsp;kuchnią koszerną. Żydowskie delikatesy w&nbsp;Stanach Zjednoczonych często sprzedają kanapkę Reubena – złożoną z&nbsp;kromek pszenno-razowego chleba, grubych plastrów peklowanej wołowiny i&nbsp;stopionego ementalera. Choć oczywiście niekoszerna, to jednak jest częścią żydowskiej kultury kulinarnej. Na krakowskim Kazimierzu znajdziemy wiele restauracji serwujących potrawy, które mogą do złudzenia przypominać tradycyjne koszerne smakołyki; ale jeśli stosują produkty bez certyfikatu koszerności, używają tych samych sprzętów do mięsa i&nbsp;nabiału, nie sprzedają swojego „zakwasu” przed Paschą itd. – to na pewno nie są koszerne, a&nbsp;co najwyżej „w stylu koszernym”. Są Żydzi, którzy na pewno nie będą w&nbsp;takich miejscach jeść, a&nbsp;innym nie robi to różnicy.
 
 
 
Są też Żydzi, którzy niby przestrzegają zasad ''kaszrut'', ale dość liberalnie. Na przykład w&nbsp;domu jedzą koszernie, traktując to bardziej jako część swojego dziedzictwa narodowego niż wymóg religijny, ale poza domem chodzą do niekoszernych restauracji. Niektórzy stosują coś w&nbsp;rodzaju domniemania koszerności: jeśli nie widać, że coś jest ewidentnie niekoszerne, to można to jeść. Wśród mniej religijnych Żydów amerykańskich wykształcił się zwyczaj jadania w&nbsp;chińskich knajpach (zwłaszcza w&nbsp;chrześcijańskie święta, kiedy chrześcijańskie restauracje bywały zamknięte). Kuchnia chińska koszerną nie jest, ale mała ilość nabiału nabiału oraz fakt, że wieprzowina czy krewetki są drobno posiekane i&nbsp;ukryte wewnątrz pierożków czy sajgonek, sprawia, że jest akceptowalna dla Żydów, którzy reguł koszerności chcą się trzymać, ale nie nazbyt kurczowo.<ref> {{Cyt
 
| tytuł    = Vox
 
  | nazwisko r      = Keiles
 
  | imię r          = Jamie Lauren
 
  | rozdział        = The history of Jews, Chinese food, and Christmas, explained by a&nbsp;rabbi
 
  | adres rozdziału = https://www.vox.com/the-goods/2018/12/21/18151903/history-jews-chinese-food-christmas-kosher-american
 
| data    =  25 grudnia 2020
 
}}</ref>
 
  
 
{{ Przypisy }}
 
{{ Przypisy }}
  
== Bibliografia ==
+
== Bibliography ==
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
 
  | nazwisko = Cohn
 
  | nazwisko = Cohn
Line 582: Line 291:
 
  | miejsce  = New York
 
  | miejsce  = New York
 
  | rok      = 1936
 
  | rok      = 1936
}}
 
* {{Cyt
 
| tytuł    = Ḥakirah
 
  | nazwisko r      = Holzer
 
  | imię r          = Aton
 
  | rozdział        = Blessed Are the Cheesemakers: In Search of Ancient Roots of Dairy on Shavuot
 
  | adres rozdziału = https://www.academia.edu/73455092/Blessed_Are_the_Cheesemakers_In_Search_of_Ancient_Roots_of_Dairy_on_Shavuot
 
| rok      = 2021
 
| strony  = 215–235
 
 
  }}
 
  }}
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
Line 597: Line 297:
 
   | adres rozdziału = http://www.religiousrules.com/Judaismfood03blood.htm
 
   | adres rozdziału = http://www.religiousrules.com/Judaismfood03blood.htm
 
  | wydawca  = Religion Research Society
 
  | wydawca  = Religion Research Society
}}
 
* {{Cyt
 
| nazwisko = Łapaj
 
| imię    = Justyna
 
| tytuł    = Kultura czasu, kultura życia, czyli czym jest Szabat?
 
| url      = https://www.researchgate.net/publication/337733042_Kultura_czasu_kultura_zycia_czyli_czym_jest_Szabat
 
| rok      = 2015
 
 
  }}
 
  }}
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
Line 612: Line 305:
 
   | adres rozdziału = https://www.jewfaq.org/kashrut.htm
 
   | adres rozdziału = https://www.jewfaq.org/kashrut.htm
 
  }}
 
  }}
* {{Cyt  
+
* {{Cyt  
  | tytuł    = Chabad.org
+
  | nazwisko = Marks
  | rozdział        = The 39 Melachot
+
| imię    = Gil
  | adres rozdziału = https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/102032/jewish/The-39-Melachot.htm
+
| tytuł    = Encyclopedia of Jewish Food
  | wydawca  = Chabad-Lubavitch Media Center
+
| url      = https://books.google.ch/books?id=gFK_yx7Ps7cC&source=gbs_navlinks_s
 +
  | wydawca  = John Wiley & Sons
 +
| miejsce  = Hoboken
 +
| rok      = 2010
 
  }}
 
  }}
  
{{Nawigacja|poprz=Czy macie menu po angielsku?}}
+
{{Nawigacja|poprz=A Menu Lost in Translation|nast=Eat Bread with Joy, Drink Wine with a&nbsp;Merry Heart}}
  
[[Kategoria: Bajgiel]]
+
[[Category: Borscht]]
[[Kategoria: Barszcz]]
+
[[Category: Blintzes]]
[[Kategoria: Blince]]
+
[[Category: Jewish caviar]]
[[Kategoria: Chałka]]
+
[[Category: Ketchup]]
[[Kategoria: Czulent]]
+
[[Category: Kishke]]
[[Kategoria: Gefilte fisz]]
+
[[Category: Boleslav the Pious]]
[[Kategoria: Kanapka Reubena]]
+
[[Category: Anna Ciundziewicka]]
[[Kategoria: Kawior po żydowsku]]
+
[[Category: Jarosław Kaczyński]]
[[Kategoria: Keczup]]
+
[[Category: Casimir the Great]]
[[Kategoria: Kiszka żydowska]]
+
[[Category: Moses]]
[[Kategoria: Knedle macowe]]
+
[[Category: Michael Schudrich]]
[[Kategoria: Maca]]
+
[[Category: Jews]]
[[Kategoria: Maggi]]
+
[[Category: Antiquity]]
[[Kategoria: Piwo]]
+
[[Category: Middle Ages]]
[[Kategoria: Sajgonka]]
+
[[Category: Early Modern Period]]
[[Kategoria: Śliwowica]]
+
[[Category: 19th century]]
[[Kategoria: Wino]]
+
[[Category: 20th century]]
[[Kategoria: Wódka]]
+
[[Category: 21st century]]
[[Kategoria: Bolesław Pobożny]]
 
[[Kategoria: Anna Ciundziewicka]]
 
[[Kategoria: Jezus z Nazaretu]]
 
[[Kategoria: Jarosław Kaczyński]]
 
[[Kategoria: Kazimierz Wielki]]
 
[[Kategoria: Mojżesz]]
 
[[Kategoria: Michael Schudrich]]
 
[[Kategoria: Rebekka Wolf]]
 
[[Kategoria: Żydzi]]
 
[[Kategoria: Jerozolima]]
 
[[Kategoria: Kraków]]
 
[[Kategoria: Nowy Jork]]
 
[[Kategoria: Wilno]]
 
[[Kategoria: Izrael]]
 
[[Kategoria: Stany Zjednoczone]]
 
[[Kategoria: Starożytność]]
 
[[Kategoria: Średniowiecze]]
 
[[Kategoria: Nowożytność]]
 
[[Kategoria: XIX wiek]]
 
[[Kategoria: XX wiek]]
 
[[Kategoria: XXI wiek]]
 
[[Kategoria: Przepisy]]
 
  
[[pl:Szkic:Tego jeść nie będziecie, bo jest obrzydliwością]]
+
[[pl:Tego jeść nie będziecie, bo jest obrzydliwością]]

Latest revision as of 16:46, 11 May 2024

Mirror-flipped picture of a kosher certification stamp from interwar Poland, with the Hebrew word כשר (“kosher”).
Oświęcim (Auschwitz) Jewish Museum

I’ve been asked by one of the Readers to try and explain what it means that something is or isn’t kosher. On this blog, I’ve been focusing mostly on the history of Polish cuisine, but Jewish cuisine used to develop right next to the Polish one for ages, so naturally there’s been a lot of overlap and recipë sharing between the two. Which means that if you want to know more about Polish cuisine, then it’s a good idea to also learn something about Jewish foodways – and how the Jews’ own religion has shaped what they do or do not eat. Prior to the Holocaust, most of the world’s Jews and Poles lived in the same country, but Gentile Poles, even back then, had seldom more than only a very superficial idea about the religious rules followed by their Jewish neighbours (and vice versa). Nowadays, this level of familiarity is surely even lower.

I won’t be writing here anything you wouldn’t find in a plethora of already existing sources, but these sources may be difficult to understand for people with little prior knowledge of Judaism. So I will do my best to elucidate the topic as clearly as I can, while keeping the number of Hebrew and Yiddish terms to a minimum.

But first, a few notes. Firstly, I’m not a follower of Judaism myself, so this will be an outsider’s view of this religion. Secondly, the rules I’ll be writing about are quite complex, so this will be only a brief and simplified overview of the principal points. Thirdly, Jews aren’t all equally pious, so not all of them respect religious dietary laws and, among those who do, some respect them more strictly than others. Henceforth, when writing about “Jews”, I will mean only those Jews who really take these laws seriously. And fourthly, Jews have been dispersed across many countries for centuries and developed different ways of interpreting and obeying their laws depending on where they happened to live. Unless I note otherwise, I will be focusing on culinary habits of Ashkenazi Jews, that is, those of Central and Eastern Europe.

What is the Jewish Religion About?

 
Complementing the Scripture, Jewish oral tradition was only written down in the early centuries of the Common Era in a book known as the Talmud. In this Warsaw edition published in 1877 you can see the distinctive text layout where an initial thought is surrounded by a later commentary, which in turn is surrounded by a commentary to the commentary, etc.
Polin Museum of the History of Polish Jews in Warsaw

First of all, Judaism is a religion which is very big on obeying commandments. Jews believe in a God who doesn’t really care whether someone believes in him. What he’s interested in is whether the Jews, a nation whose ancestors he made a special covenant with, respect the law he gave them as part of that deal. What you believe in doesn’t matter as much as what you do. The chief source of that law is the Torah, also known as the Pentateuch, that is, the first five books of the Bible (Old Testament). It’s not just the famous Ten Commandments chiselled onto stone tablets, but all of the various commands and prohibitions the Torah is filled with. Long time ago someone determined there’s 613 of them altogether and this is the number that has stuck, even though, when other people later did the counting, they got different results.

Biblical commandments are often quite specific and pertain to various spheres of everyday human life. The problem is that it’s a sin to break any of them even inadvertently (of course, sins committed on purpose are even worse). That’s why generations of rabbis, or experts in Jewish religious law, came up with extended or additional commandments you have to follow in order to prevent breaking any of the Biblical laws even by accident. Eventually, this broad interpretation was bloated to such an extent that it made regular life almost impossible. And so, in the subsequent stage, the rabbis devised a collection of loopholes to bypass these additional commandments, allowing the Jews to lead relatively normal lives while keeping God happy at the same time. I suppose it explains why the Jews are such a creative people. In any case, we will be seeing here, time and again, the same cycle of: simple Biblical commandment → broad rabbinical interpretation → inventive ways of circumventing it.

Animals, Clean and Unclean

Anyone who knows anything about Jewish dietary laws is most likely aware that Jews are not allowed to eat pork. But the matter is a tad more complex. Kashrut, or the set of Jewish food-related religious regulations, is primarily concerned with determining what is “clean”, or kosher (and thus edible), and what is “unclean”, or treif. The distinction applies mostly to animal species.

Quadrupeds

Let’s start with four-legged land animals and see what the Bible has to say about their “cleanness”.

Thou shalt not eat any abominable thing. These are the beasts which ye shall eat: the ox, the sheep, and the goat, the hart, and the roebuck, and the fallow deer, and the wild goat, and the pygarg, and the wild ox, and the chamois. And every beast that parteth the hoof, and cleaveth the cleft into two claws, and cheweth the cud among the beasts, that ye shall eat.
Deuteronomy, chapter 14, verses 3–6; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

לֹ֥א תֹאכַ֖ל כָּל־תּוֹעֵבָֽ׃
זֹ֥את הַבְּהֵמָ֖ה אֲשֶׁ֣ר תֹּאכֵ֑לוּ שׁ֕וֹר שֵׂ֥ה כְשָׂבִ֖ים וְשֵׂ֥ה עִזִּֽים׃
אַיָּ֥ל וּצְבִ֖י וְיַחְמ֑וּר וְאַקּ֥וֹ וְדִישֹׁ֖ן וּתְא֥וֹ וָזָֽמֶר׃
וְכָל־בְּהֵמָ֞ה מַפְרֶ֣סֶת פַּרְסָ֗ה וְשֹׁסַ֤עַת שֶׁ֙סַע֙ שְׁתֵּ֣י פְרָס֔וֹת מַעֲלַ֥ת גֵּרָ֖ה בַּבְּהֵמָ֑ה אֹתָ֖הּ תֹּאכֵֽלוּ׃

The Westminster Leningrad Codex

So, for a land-dwelling mammal to be kosher, it must meet two conditions at the same time: it must chew its cud (which means swallowing its food, partly digesting it in one of its stomachs, regurgitating it back to its mouth, then chewing it well, swallowing again and completing the digestion in the remaining stomachs) and have cloven, that is even-numbered, hooves.

An impala, a perfectly kosher South African antelope, chewing its cud (look closely at its food pipe).

And so, for example, a pig has cloven hooves, but doesn’t chew its cud, which is precisely why it’s not kosher. A camel, on the other hand, does chew its cud and it does have two toes on each foot, but the toes end with toenails rather than hooves, which makes the camel treif as well. A rabbit also passes its food twice through its digestive system, but obviously has no hooves, so it’s out. The only animals which do meet both criteria belong to the suborder Ruminantia, to use modern taxonomic terminology. Apart from the species listed in the Biblical passage above, ruminants also include such creatures as: water buffalo, mouse-deer, bison, moose, wapiti and giraffe. But if we only count those ruminants which are traditionally raised for meat in Europe, then we’re left with nothing but cattle, sheep and goats.

I should note here that the notion of ritual cleanness has nothing to do with whether a particular animal is physically clean or dirty. Ritual cleanness isn’t a moral category either, so it’s not like “clean” animals are good and the “unclean” ones are evil. All animals, as God’s creations, deserve the same kind of respect from humans. The only difference is that some of them are considered fit for Jewish consumption, while others are seen as kind of… gross.

Water Creatures

What about aquatic animals?

These shall ye eat of all that are in the waters: whatsoever hath fins and scales in the waters, in the seas, and in the rivers, them shall ye eat. And all that have not fins and scales in the seas, and in the rivers, of all that move in the waters, and of any living thing which is in the waters, they shall be an abomination unto you.
Leviticus, chapter 11, verses 9–10; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

אֶת־זֶה֙ תֹּֽאכְל֔וּ מִכֹּ֖ל אֲשֶׁ֣ר בַּמָּ֑יִם כֹּ֣ל אֲשֶׁר־לוֹ֩ סְנַפִּ֨יר וְקַשְׂקֶ֜שֶׂת בַּמַּ֗יִם בַּיַּמִּ֛ים וּבַנְּחָלִ֖ים אֹתָ֥ם תֹּאכֵֽלוּ׃
וְכֹל֩ אֲשֶׁ֨ר אֵֽין־ל֜וֹ סְנַפִּ֣יר וְקַשְׂקֶ֗שֶׂת בַּיַּמִּים֙ וּבַנְּחָלִ֔ים מִכֹּל֙ שֶׁ֣רֶץ הַמַּ֔יִם וּמִכֹּ֛ל נֶ֥פֶשׁ הַחַיָּ֖ה אֲשֶׁ֣ר בַּמָּ֑יִם שֶׁ֥קֶץ הֵ֖ם לָכֶֽם׃

The Westminster Leningrad Codex

Again, there are two conditions that must be met at the same time: a water animal ought to have both fins and scales to be kosher. This means that Jews can enjoy many popular fish species, such as herring, salmon, cod, tuna or pike. One should be careful with carp, as some varieties have no or very few scales. Some rabbis have specified that a fish must have at least three scales to be kosher, although most agree that one scale is enough as long as one is certain that the scale actually belongs to the fish and didn’t just stick to its skin after detaching from a fish of a different species.[1] What’s more, the scales must be visible with a naked eye and easily removable without tearing the skin, which makes such fish as eel, sturgeon and shark unkosher. And anything that lives in water, but is not a fish, that is, all kinds of non-fish seafood, isn’t kosher either.

Now, have you ever heard of a traditional delicacy, still popular in Poland, known as “Jewish caviar”? Is Jewish caviar even possible? Anything that comes from an unclean animal – meat, milk, eggs, etc. – is unclean. So don’t be fooled: if the sturgeon isn’t kosher, then neither is sturgeon roe. Jewish “caviar” is nothing more than fried goose liver that has been chopped so finely it kind of resembles caviar – in the way it looks, at least, because it certainly doesn’t taste the same.

Birds

While we’re talking about geese, let’s take a look at winged animals in general. This is what the Scripture says about flying vertebrates, that is, birds and bats:

And these are they which ye shall have in abomination among the fowls; they shall not be eaten, they are an abomination: the eagle, and the ossifrage, and the ospray, and the vulture, and the kite after his kind; every raven after his kind; and the owl, and the night hawk, and the cuckow, and the hawk after his kind, and the little owl, and the cormorant, and the great owl, and the swan, and the pelican, and the gier eagle, and the stork, the heron after her kind, and the lapwing, and the bat.
Leviticus, chapter 11, verses 13–19; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

וְאֶת־אֵ֙לֶּה֙ תְּשַׁקְּצ֣וּ מִן־הָע֔וֹף לֹ֥א יֵאָכְל֖וּ שֶׁ֣קֶץ הֵ֑ם אֶת־הַנֶּ֙שֶׁר֙ וְאֶת־הַפֶּ֔רֶס וְאֵ֖ת הָעָזְנִיָּֽה׃
וְאֶת־הַ֨דָּאָ֔ה וְאֶת־הָאַיָּ֖ה לְמִינָֽהּ׃
אֵ֥ת כָּל־עֹרֵ֖ב לְמִינֽוֹ׃
וְאֵת֙ בַּ֣ת הַֽיַּעֲנָ֔ה וְאֶת־הַתַּחְמָ֖ס וְאֶת־הַשָּׁ֑חַף וְאֶת־הַנֵּ֖ץ לְמִינֵֽהוּ׃
וְאֶת־הַכּ֥וֹס וְאֶת־הַשָּׁלָ֖ךְ וְאֶת־הַיַּנְשֽׁוּף׃
וְאֶת־הַתִּנְשֶׁ֥מֶת וְאֶת־הַקָּאָ֖ת וְאֶת־הָרָחָֽם׃
וְאֵת֙ הַחֲסִידָ֔ה הָאֲנָפָ֖ה לְמִינָ֑הּ וְאֶת־הַדּוּכִיפַ֖ת וְאֶת־הָעֲטַלֵּֽף׃

The Westminster Leningrad Codex

No more clear-cut criteria here. Instead, we’ve got a short list of bird species which are definitely not kosher. It would seem the matter is simple enough: if these few birds are not kosher, then all other kinds of birds must be good to eat, right? The trouble is that there’s no certainty whether all of the bird species enumerated in the original Hebrew text have been correctly translated and identified. Rabbis, therefore, took it upon themselves to come up with their own criteria allowing to classify each bird as either kosher or treif.

They had no doubt about all birds of prey being unclean. When it came to other birds, they were looking at such traits as the presence of a backward-pointing toe, a kind of pouch in the gullet and a special sort of stomach lining. But in the end they decided that if Jews had always been consuming a particular species of bird, then this bird must have been kosher, and if they hadn’t, then it wasn’t. In practice, those birds which are commonly raised as poultry, such as chickens, ducks, geese, pigeons, etc., are all kosher. Turkey, which comes from North America, is a special case, because Jews only learned about its existence once the Spaniards discovered the New World, so there was no long-standing tradition of its consumption to speak of. But the rabbis figured the turkey was similar enough to well-known species of poultry that it’s okay to eat it as well.

Creeping Things

What remains are all the little critters the Bible refers to generically as “creeping things”. This term seems to include all invertebrates, as well as amphibians, reptiles and small mammals. The matter of their ritual cleanness is simple enough: they’re all unkosher.

These also shall be unclean unto you among the creeping things that creep upon the earth; the weasel, and the mouse, and the tortoise after his kind, and the ferret, and the chameleon, and the lizard, and the snail, and the mole.
Leviticus, chapter 11, verses 29–30; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

וְזֶ֤ה לָכֶם֙ הַטָּמֵ֔א בַּשֶּׁ֖רֶץ הַשֹּׁרֵ֣ץ עַל־הָאָ֑רֶץ הַחֹ֥לֶד וְהָעַכְבָּ֖ר וְהַצָּ֥ב לְמִינֵֽהוּ׃
וְהָאֲנָקָ֥ה וְהַכֹּ֖חַ וְהַלְּטָאָ֑ה וְהַחֹ֖מֶט וְהַתִּנְשָֽׁמֶת׃

The Westminster Leningrad Codex


There is one interesting exception, though: the Bible enumerates four kinds of Middle Eastern grasshoppers which are not “abominable”.

Yet these may ye eat of every flying creeping thing that goeth upon all four [sic!], which have legs above their feet, to leap withal upon the earth; even these of them ye may eat; the locust after his kind, and the bald locust after his kind, and the beetle after his kind, and the grasshopper after his kind. But all other flying creeping things, which have four feet, shall be an abomination unto you.
Leviticus, chapter 11, verses 21–23; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

אַ֤ךְ אֶת־זֶה֙ תֹּֽאכְל֔וּ מִכֹּל֙ שֶׁ֣רֶץ הָע֔וֹף הַהֹלֵ֖ךְ עַל־אַרְבַּ֑ע ׳אֲשֶׁר־לֹא׳ ״אֲשֶׁר־ל֤וֹ״ כְרָעַ֙יִם֙ מִמַּ֣עַל לְרַגְלָ֔יו לְנַתֵּ֥ר בָּהֵ֖ן עַל־הָאָֽרֶץ׃
אֶת־אֵ֤לֶּה מֵהֶם֙ תֹּאכֵ֔לוּ אֶת־הָֽאַרְבֶּ֣ה לְמִינ֔וֹ וְאֶת־הַסָּלְעָ֖ם לְמִינֵ֑הוּ וְאֶת־הַחַרְגֹּ֣ל לְמִינֵ֔הוּ וְאֶת־הֶחָגָ֖ב לְמִינֵֽהוּ׃
וְכֹל֙ שֶׁ֣רֶץ הָע֔וֹף אֲשֶׁר־ל֖וֹ אַרְבַּ֣ע רַגְלָ֑יִם שֶׁ֥קֶץ ה֖וּא לָכֶֽם׃

The Westminster Leningrad Codex

Again, it’s hard to tell which species exactly Biblical authors had in mind, so there’s no other choice then falling back on tradition. But when it comes to tradition of locust consumption, it turns out it’s only been preserved among Yemenite Jews. They’re the only ones who can still tell which species of these insects are kosher. As for European Jews, just like Europeans in general, they’re happy not to include any kinds of bugs in their menu.

Sometimes, however, you may consume some invertebrate-derived ingredients without knowing it. You may not think about it on an everyday basis, but black pasta owes its colour to sepia, which is extracted from a cuttlefish ink sac, while some strawberry milkshakes are red, because they contain cochineal, a crimson dye obtained from parasitic scale bugs feeding off cactuses. That’s why there are special Jewish organizations issuing kosher certifications. It’s their job to verify that all ingredients of a given food item are ritually clean and the entire production process is in line with Jewish dietary laws.

And what about honey? It can’t possibly be kosher, it would seem. But there’s good news here: in the past, people thought honey was produced by flowers and all that bees were doing was collecting and storing it. From Jewish perspective, honey is a perfectly vegan food rather than an detestable insect secretion. Except honeydew honey, that is; in this case it was impossible not to notice that bees collected it not from flowers, but from aphids’ butts.

Blood and Other Tissues

An animal may be ritually clean, but that’s not the end. It still needs to be properly killed and dressed for it to be kosher. This is mostly related to one of the most important commandements in Jewish law, wich is the prohibition against consumption of blood.

Blood

And whatsoever man there be of the house of Israel, or of the strangers that sojourn among you, that eateth any manner of blood; I will even set my face against that soul that eateth blood, and will cut him off from among his people. For the life of the flesh is in the blood: and I have given it to you upon the altar to make an atonement for your souls: for it is the blood that maketh an atonement for the soul. […] And whatsoever man there be of the children of Israel, or of the strangers that sojourn among you, which hunteth and catcheth any beast or fowl that may be eaten; he shall even pour out the blood thereof, and cover it with dust. For it is the life of all flesh […]
Leviticus, chapter 17, verses 10–11 and 13–14; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

וְאִ֨ישׁ אִ֜ישׁ מִבֵּ֣ית יִשְׂרָאֵ֗ל וּמִן־הַגֵּר֙ הַגָּ֣ר בְּתוֹכָ֔ם אֲשֶׁ֥ר יֹאכַ֖ל כָּל־דָּ֑ם וְנָתַתִּ֣י פָנַ֗י בַּנֶּ֙פֶשׁ֙ הָאֹכֶ֣לֶת אֶת־הַדָּ֔ם וְהִכְרַתִּ֥י אֹתָ֖הּ מִקֶּ֥רֶב עַמָּֽהּ׃
כִּ֣י נֶ֣פֶשׁ הַבָּשָׂר֮ בַּדָּ֣ם הִוא֒ וַאֲנִ֞י נְתַתִּ֤יו לָכֶם֙ עַל־הַמִּזְבֵּ֔חַ לְכַפֵּ֖ר עַל־נַפְשֹׁתֵיכֶ֑ם כִּֽי־הַדָּ֥ם ה֖וּא בַּנֶּ֥פֶשׁ יְכַפֵּֽר׃
[…]
וְאִ֨ישׁ אִ֜ישׁ מִבְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֗ל וּמִן־הַגֵּר֙ הַגָּ֣ר בְּתוֹכָ֔ם אֲשֶׁ֨ר יָצ֜וּד צֵ֥יד חַיָּ֛ה אוֹ־ע֖וֹף אֲשֶׁ֣ר יֵאָכֵ֑ל וְשָׁפַךְ֙ אֶת־דָּמ֔וֹ וְכִסָּ֖הוּ בֶּעָפָֽר׃
כִּֽי־נֶ֣פֶשׁ כָּל־בָּשָׂ֗ר דָּמ֣וֹ בְנַפְשׁוֹ֮ […]

The Westminster Leningrad Codex

Blood symbolizes life, and the giver of all life is God. That’s why blood is sacred and, in a way, reserved for God alone. Back when the Temple in Jerusalem still stood (ultimately demolished by the Romans in 70 CE), the Temple’s altar was regularly sprinkled with calf or lamb blood as a sacrifice of atonement. And since the blood was meant as a gift for God, it was off-limits to humans. Hence, the strict and oft-repeated Biblical ban on drinking blood. When broken, it was punishable by God himself setting his face against the perpetrator: I see you, see what you did, and won’t forget it.

 
Casimir the Great confirming the Statute of Calisia in 1334.
By Artur Szyk (1927)

Considering how strong the taboo against blood consumption in Judaism is, it’s hard to understand how it was possible for Christians throughout Europe and over many centuries to believe an absolutely dumb and vicious gossip about Jews using Christian children’s blood for making matzah. In Poland, some monarchs attempted to suppress it. As early as in 1264, Duke Boleslav the Pious of Greater Poland issued a famous charter of Jewish privileges, known as the Statute of Calisia (Kalisz), whose article 30 explicitly forbade anyone from spreading the spiteful rumour. Seventy years later, King Casimir the Great extended the law from the province of Greater Poland to the entire Kingdom of Poland. But despite these efforts, the canard continued to serve as an excuse for anti-Jewish pogroms for centuries, including the particularly shameful post-Holocaust Kielce Pogrom of 1946.

What does the prohibition against blood consumption mean in practice? Well, the animal must be butchered in such a way that lets it bleed out as quickly and as amply as possible, and then the carcass must be dressed in a way that will remove almost all of the remaining blood. This so-called Jewish ritual slaughter is practised by specially trained butchers who are required to cut the animal’s throat with a single pull of a long, very sharp, unserrated knife, severing the wind pipe, the food pipe and major blood vessels in the neck at the same time. Next, the carcass is quartered, larger blood vessels are removed, the meat is soaked in water, buried in salt and rinsed with water again, so as to get rid of the last drops of blood. The liver, which is especially well supplied with blood, must be additionally grilled.

 
Coarse uniodized salt which is used for kashering (making kosher) meat is known as “kosher salt” in American English.

The prohibition also applies to that little red spot you may occasionally find inside an egg. It’s usually a tiny blood clot, which may result from a small rupture of a blood vessel in the hen’s oviduct. And if it’s blood, then it’s unkosher. That’s why each egg must be cracked into a glass and checked for such clots before use. If a blood spot is found, it must be removed (some Jews discard the entire egg). Okay, but what about a boiled egg? You can’t see the blood spot when the white is already thickened, so it would seem that a boiled egg can’t be kosher. But here’s a surprise: if you can’t see it, then it’s fine, so soft or hard-boiled eggs are good to eat. Of course, if you do find a blood spot inside a boiled egg, then you have to remove it (or even throw away the whole egg).

Knowing what you already know about kosher cookery, you may be surprised to know that there is such a thing as a Jewish kishke. Especially, if you know what its ancestor, the Polish kiszka, is: a thick sausage made of pork offal mixed with buckwheat and pork blood, and stuffed into a pork intestine (“kiszka” literally means “bowel” in Polish). You’d be hard pressed to find anything less kosher than that! And yet, Polish Jews have been able to invent their own kosher version of this delicacy. They’ve done this by replacing the blood with goose fat, the buckwheat with flour, seasoning the mixture generously with onions and packing it all inside a beef intestine.

Ritual Slaughter Controversy

Let me return to the question of ritual slaughter, as it’s a topic capable of arousing quite strong passions. In Poland (and not only), it’s been raised from time to time since before World War 2. Two viewpoints are at loggerheads here: on the one side, the right of the Jews to practice their religion; on the other, the right of animals to a humane death. And also the right of farmers and the meat-processing industry to make loads of money (about 30% of the beef exported from Poland is either kosher or halal; Muslim ritual slaughter is quite similar to the Jewish one). That makes three viewpoints actually. Animal rights advocates maintain that an animal subjected to ritual slaughter without prior stunning may agonize for up to several minutes before it finally dies. What’s more, in some Jewish butcheries, animals are turned upside down before they are killed; while it makes the death quicker, it also increases the level of stress prior to death. On the other hand, for meat to be kosher, the slaughtered animal must be in good health (no major injuries and no defects in internal organs; lungs are particularly closely examined after the slaughter) and conscious. And this rules out stunning.

 
A set of knives for ritual slaughter, coming in various sizes: for poultry, for sheep and goats, and for cattle.
Polin Museum of the History of Polish Jews in Warsaw

Ritual slaughter advocates respond that the requirement for the animal to be healthy and uninjured makes it necessary to treat it humanely on the farm, in transport and at the abattoir. They also claim that a creature slaughtered by an appropriately trained ritual butcher dies in a matter of seconds and practically without pain (keep in mind, though, that this said by people who subject their own newborn sons to genital mutilation without anaesthesia). Ritual slaughter, the argument goes, is at least as humane as slaughter with prior stunning (which may be painful in and of itself), to say nothing of such practices as hunting or carrying live carp in a plastic bag without water (which are legal and common in Poland). The debate is complicated by the fact that any attempts at limiting the practice of ritual slaughter are met with knee-jerk accusations of anti-Semitism (before World War 2, this was indeed one of the ways to deliberately annoy the Jews).

The most recent rounds of the conflict around ritual slaughter in Poland took place within the 21st century. According to the Polish Animal Welfare Act of 1997, “a vertebrate animal may be slaughtered in an abattoir only after prior deprivation of consciousness”.[2] The same law originally contained a special provision, excepting those animals which were subjected to “specific methods of slaughter prescribed by religious rites”.[3] This exemption, however, was cancelled by parliament in 2002,[4] ostensibly to bring Polish legislation in line with European Union law (even though the EU allows individual member states to make their own rules regarding ritual slaughter). Two years later, in an attempt to save lucrative Polish kosher and halal meat exports, the agriculture minister issued an ordinance which brought the exemption back,[5] but in 2012, the Constitutional Tribunal struck it down. This prompted foreign Jewish press to raise an alarm: a Polish court has ruled ritual slaughter unconstitutional! Mr. Michael Schudrich, Chief Rabbi of Poland, himself a vegetarian, expressed a more nuanced view, saying there’s no point fighting over which way of killing is better.[6] In reality, the Tribunal’s ruling was only based on procedural grounds: a ministerial ordinance must not contradict an act of parliament.[7] A new act of parliament would have been enough to legalize ritual slaughter again, but a bill to that effect was voted down in parliament in 2013. Eventually, the case was brought back before the Constitutional Tribunal in 2014; this time around, the Tribunal analysed the Animal Welfare Act itself and ruled that a complete ban on ritual slaughter was incompatible with constitutional guarantees of religious freedom.[8] Polish Jews breathed a sigh of relief and Polish meat lobby probably breathed an even bigger one. In 2020, Chairman Jarosław Kaczyński tried once more to limit the scale of ritual slaughter, so that it would be only legal when performed for the needs of local (and rather small) Jewish and Muslim communities, but not for export.[9] But even Poland’s virtual dictator was defeated by Poland’s Big Meat in the end.

Adipose Tissue and the Sciatic Nerve

The blood prohibition applies to all land animals (fish blood is kosher, which doesn’t mean Jews drink it by the glassful). However, when it comes to farm mammals (cattle, sheep and goats), there are still some more limitations. Firstly, eating their suet, or fat covering certain internal organs, is forbidden. Just like blood, it used to be reserved for the sacrifices offered in the Temple. Jews believed that God found the stench of burning animal fat particularly pleasant.

And he shall offer of the sacrifice of the peace offering an offering made by fire unto the Lord; the fat that covereth the inwards, and all the fat that is upon the inwards, and the two kidneys, and the fat that is on them, which is by the flanks, and the caul above the liver, with the kidneys, it shall he take away. And Aaron’s sons shall burn it on the altar upon the burnt sacrifice, which is upon the wood that is on the fire: it is an offering made by fire, of a sweet savour unto the Lord.
Leviticus, chapter 3, verses 3–5; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

וְהִקְרִיב֙ מִזֶּ֣בַח הַשְּׁלָמִ֔ים אִשֶּׁ֖ה לַיהוָ֑ה אֶת־הַחֵ֙לֶב֙ הַֽמְכַסֶּ֣ה אֶת־הַקֶּ֔רֶב וְאֵת֙ כָּל־הַחֵ֔לֶב אֲשֶׁ֖ר עַל־הַקֶּֽרֶב׃
וְאֵת֙ שְׁתֵּ֣י הַכְּלָיֹ֔ת וְאֶת־הַחֵ֙לֶב֙ אֲשֶׁ֣ר עֲלֵהֶ֔ן אֲשֶׁ֖ר עַל־הַכְּסָלִ֑ים וְאֶת־הַיֹּתֶ֙רֶת֙ עַל־הַכָּבֵ֔ד עַל־הַכְּלָי֖וֹת יְסִירֶֽנָּה׃
וְהִקְטִ֨ירוּ אֹת֤וֹ בְנֵֽי־אַהֲרֹן֙ הַמִּזְבֵּ֔חָה עַל־הָ֣עֹלָ֔ה אֲשֶׁ֥ר עַל־הָעֵצִ֖ים אֲשֶׁ֣ר עַל־הָאֵ֑שׁ אִשֵּׁ֛ה רֵ֥יחַ נִיחֹ֖חַ לַֽיהוָֽה׃ פ

The Westminster Leningrad Codex

The above passage is only about bovine suet, but sheep and goat fat is covered by similar regulations.

And then there’s probably the weirdest prohibition of them all: Jews are not allowed to eat a string that goes down all along the thigh and if it’s damaged, then you can’t move your hind limb. This commandment is linked to a Biblical story about an injury suffered by Jacob Israel while sparring with some mysterious figure when there was no one else around (kind of like Brad Pitt’s character in Fight Club). The key word in the passage below has been translated as “sinew”, but what it’s really about is the sciatic nerve.

And Jacob was left alone; and there wrestled a man with him until the breaking of the day. And when he saw that he prevailed not against him, he touched the hollow of his thigh; and the hollow of Jacob’s thigh was out of joint, as he wrestled with him. […] And as [Jacob] passed over Penuel the sun rose upon him, and he halted upon his thigh. Therefore the children of Israel eat not of the sinew which shrank, which is upon the hollow of the thigh, unto this day: because he touched the hollow of Jacob’s thigh in the sinew that shrank.
Genesis, chapter 32, verses 24–25 and 31–32; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

וַיִּוָּתֵ֥ר יַעֲקֹ֖ב לְבַדּ֑וֹ וַיֵּאָבֵ֥ק אִישׁ֙ עִמּ֔וֹ עַ֖ד עֲל֥וֹת הַשָּֽׁחַר׃
וַיַּ֗רְא כִּ֣י לֹ֤א יָכֹל֙ ל֔וֹ וַיִּגַּ֖ע בְּכַף־יְרֵכ֑וֹ וַתֵּ֙קַע֙ כַּף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּהֵֽאָבְק֖וֹ עִמּֽוֹ׃
[…]
וַיִּֽזְרַֽח־ל֣וֹ הַשֶּׁ֔מֶשׁ כַּאֲשֶׁ֥ר עָבַ֖ר אֶת־פְּנוּאֵ֑ל וְה֥וּא צֹלֵ֖עַ עַל־יְרֵכֽוֹ׃
עַל־כֵּ֡ן לֹֽא־יֹאכְל֨וּ בְנֵֽי־יִשְׂרָאֵ֜ל אֶת־גִּ֣יד הַנָּשֶׁ֗ה אֲשֶׁר֙ עַל־כַּ֣ף הַיָּרֵ֔ךְ עַ֖ד הַיּ֣וֹם הַזֶּ֑ה כִּ֤י נָגַע֙ בְּכַף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּגִ֖יד הַנָּשֶֽׁה׃

The Westminster Leningrad Codex

This legend was obviously composed in ancient times for the purpose of explaining an even older and already obscure taboo. What was the original rationale for not eating the sciatic nerve? Nobody knows. What is known is that removing the nerve along with the fat, which tends to grow into the muscle tissue especially in the hind half of the animal, is possible, if done by a skilled butcher, but it’s time-consuming and unprofitable on a larger scale. Which is why Jews, traditionally, eat meat solely from the front half of the animal. Their Gentile neighbours have been taking advantage of this tradition for centuries, buying the appetizingly marbled hind meat from Jewish butchers at half price, as related by one 19th-century Polish cookbook writer:

The reason why meat is so cheap [in September] is that Jews, who slaughter a lot of cattle before their almost month-long festivals, make all of their profit on the kosher, while selling the treif, as well as hind quarters of meat, which they do not eat, for a song.
Anna Ciundziewicka: Rocznik gospodarski, Wilno: Drukarnia Gubernialna, 1854, p. 137, own translation

Original text:
Taniość mięsa pochodzi […] bardziej jeszcze z tej przyczyny, iż Żydzi rżnąc teraz wiele bydła przed święta swe, trwające prawie cały miesiąc, cały swój zysk zakładają na koszerze, a tref zaś, równie jak tylne ćwierci mięsa, których sami nie jedzą, za bezcen zbywają.

Bird fat is kosher, which is why well-fattened geese have been so important in traditional Jewish cuisine. Schmaltz, or rendered goose fat, has long been the primary Jewish substitute for pork lard and beef suet, especially that Jews are not allowed to fry their meat in butter (I will explain in a moment). Hence, geese were generally seen as a typically Jewish kind of poultry. Nobody expects the Spanish Inquisition! Yet anyone who got caught eating goose meat in 17th-century Spain may have expected the Spanish Inquisition to charge them with the crime of secretly being a Jew.

Meat and Dairy

Another prohibition which severely restricts what and when Jews may eat also comes from the Torah, which says:

Thou shalt not seethe a kid in his mother’s milk.
Exodus, chapter 34, verse 26; in: Authorized (King James) Bible, Bible Gateway

Original text:

לֹא־תְבַשֵּׁ֥ל גְּדִ֖י בַּחֲלֵ֥ב אִמּֽוֹ׃

The Westminster Leningrad Codex

Note that the word “kid” in the English translation is used in its original sense of “young goat”. Of course, one shouldn’t take this literally anyway. It’s not just about young goats, but any kind of meat in general (including poultry). And it isn’t just about the animal’s own mother’s milk, but any sort of milk. And not just seething (boiling), but any method of food preparation. Just in case, one should never eat any kind of meat together with any kind of dairy products. What do they mean by “together”, though? Certainly not as part of the same meal. But what if a piece of meat is stuck between someone teeth after the meal? You never know, so just in case, you must wait six hours after eating meat before you can have anything dairy. And if you’d been having cheese, then you have to wait six hours until you can enjoy meat again.

Before eating or drinking anything, a Jew must first establish which of the following three categories of food that thing belongs to: meat, dairy or neutral. Neutral foods are those that you can eat together with either meat or dairy (but not with both at the same time, obviously). These include all plant-based products (including honey), as well is inorganic aliments, like water and salt. Eggs and fish are neutral as well, although rabbis advise against eating fish together with meat anyway. Bread, as a basic staple, must always be neutral, so kosher bread should never contain milk or butter.

Some rabbis have classified certain animal-based foodstuffs, such as gelatin or rennet, as neutral, although it must have required some impressive mental acrobatics on their part. Gelatin is made from skin and bones, that is, these body parts which are not normally considered fit for human consumption. And the rules of kashrut are only concerned with food, so they don’t apply to anything that’s inedible. Same thing with rennet, an enzyme obtained from a calf’s stomach and used in the production of most yellow cheeses. Pure dried rennet doesn’t resemble meat in any way and no one in their right mind would eat it. So it seems we’re good. But on the other hand, gelatin and rennet are added to food, which means they are edible after all. But then, you only add very small amounts, and very small amounts of things unkosher are sometimes permissible when mixed with large amounts of kosher stuff. But on the fourth hand, this rule only applies, if the small amount of the unkosher additive doesn’t affect the overall characteristics of the whole product; and the whole point of using gelatin or rennet is that we want them to affect the overall characteristics of the whole product… And so on, and so forth. In the end, the more liberal Jews will probably partake of rennet-set cheese or jelly cheesecake (provided, of course, that the rennet or the gelatin comes from kosher animals butchered in a kosher way). Those more strict will rather look for plant-based or microbiological equivalents.

 
Example of a kosher kitchen with two sets of everything

What’s more, meat products should never even touch the dairy ones. Not even indirectly. A vessel that has been “stained” with milk fat can no longer be used for meat – and vice versa. That’s why a typical kosher kitchen is really two or even three kitchens rolled into one: separate sets of milk, dairy and neutral dishes, separate sets of utensils, pots, pan, kitchen tools, towels, separate cupboards, worktops, fridges, stoves, microwave ovens, sinks and dishwashers. Preferably with some kind of colour coding, so that nobody ever chops an onion that is meant for a dairy dish on a meat cutting board by mistake.

You can see how important this separation of meat and dairy in Judaism is by how the Jews observe the Feast of Weeks (Shavuot), when they remember how God (through Moses) gave them a new law. According to tradition, all of the law was revealed at once, which means that Jews had to adapt to a completely new way of life overnight. Until then, they had used the same pots for both meat and dairy, just like everyone else. Now they had to kasher their pots (by rinsing with boiling water) and decide whether they would use them for meat or for dairy moving forward. On the first day of the new law they didn’t have any kosher-slaughtered meat yet anyway, so they chose to use all of their old pots as dairy pots and later make new vessels for cooking meat. And so, on the first day, they could only eat dairy, but no meat. In memory of that, Jews celebrate the Feast of Weeks by having their favourite dairy-based dishes, such as milchik borscht (vegetarian red-beet soup whitened with cream) and blintzes (crêpes filled with sweetened farmer cheese and sautéed until golden).



That’s all for now, but it’s not the end of the topic. Stay tuned for my next post, where I will delve into, among other things, which religious commandments gave rise to such Jewish classics as cholent, gefilte fish and matzah balls.

References

  1. Zushe Yosef Blech: Kosher Food Production, Wiley-Blackwell, 2008, p. 124
  2. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt [Animal Welfare Act of 21 August 1997] (Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724), article 34, point 1
  3. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt [Animal Welfare Act of 21 August 1997] (Dz.U. 1997 Nr 111 poz. 724), article 34, point 5 (nullified)
  4. Ustawa z dnia 6 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie zwierząt [Animal Welfare Amendment Act of 6 June 2002] (Dz.U. 2002 nr 135 poz. 1141), article 1, point 27 (b)
  5. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod uboju i uśmiercania zwierząt [Ordinance of the Minister of Agriculture and Rural Development of 9 September 2004 on the qualifications of persons authorised to conduct professional animal slaughter and on conditions and methods of killing animals] (Dz.U. 2004 nr 205 poz. 2102), paragraph 8, point 2
  6. Michael Schudrich, quoted in: Piotr Pacewicz: Schudrich: Nie licytujmy się, jaki sposób zabijania jest najlepszy, in: Krytyka Polityczna, 18 July 2013
  7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 listopada 2012 r. [Constitutional Tribunal Ruling of 27 November 2012], file no. U 4/12 (Dz.U. 2012 poz. 1365)
  8. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 r. [Constitutional Tribunal Ruling of 10 December 2014], file no. K 52/13 (Dz.U. 2014 poz. 1794)
  9. Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt oraz niektórych innych ustaw [Animal Welfare Amendment Bill] (Druk nr 597), article 34, point 13 (a)

Bibliography


◀️ Previous 📜 List of posts Next ▶️
⏮️ First 🎲 Random post Latest ⏭️