Even Older Polish Cookery for Complete Beginners

I once wrote here about old Polish recipës that were both extremely easy to cook and surprisingly modern, which made them perfect for people who were only starting to try their hand at historical culinary reënactment. We could see how a recipë's simplicity could also mean its durability; scrambled eggs, for example, are still prepared in much the same way as they were two hundred, four hundred or one thousand years ago.

I took the recipës from Compendium Ferculorum (A Collection of Dishes) by Stanisław Czerniecki, first published in 1682. I wrote then that it was the oldest cookbook ever printed in Polish. Well, that's no longer true. Polish and Ukrainian historians have recently confirmed that an even older Polish-language cookery book was published a century and a half before Compendium Ferculorum. Not a single volume of that older book has survived to our times, but now we know for sure it was there. Some clues about its possible existence in the past had been know earlier, but as the surviving fragments could be suspected of being some 19th-century hoaxes, there was no certainty. Until now. So let's follow the fascinating history of this new oldest Polish printed cookbook and how it was rediscoveed. And then, let's pick and try out a recipe from it – one for beginners, of course.

Cookery Bookery

A Babylonian cookery tablet dated to ca. 1900–1600 BCE, containing recipës for 25 different kinds of stew

Cookbooks are one of the oldest literary genres in the world. The earliest known culinary recipës were written down in cuneiform script on clay tablets, in Babylonia, around the 19th century BCE. And even these were most likely copied from even older tablets, now lost to time. Because the thing with recipës is that they're much more likely to be copied than written from scratch. You can even see it in the Polish word for "recipë", "przepis", which literally means "something that is rewritten". Oftentimes, the copyist would add something to the recipë, or perhaps makes some abridgements, redactions or modifications – thus allowing the recipë to evolve. In pre-Internet times, culinary recipës were probably some of the best examples of memes, or units of cultural evolution.

For this reason, when it comes to old cookbooks, it's difficult to even speak of authorship in any meaningful way. Even if you can see somebody's name on the title page, you can't be really sure whether it's the name of the original author or perhaps of a translator, editor, copyist or publisher. Or maybe of someone who was a little bit of all the above. For the sake of simplicity, I will refer to such a person as "the author", but keep in mind the they need not necessarily be the actual content creator as understood by modern copyright laws. Besides, even the idea of copyright didn't exist before the 19th century. Before that, people would just go and rewrite or reprint books (culinary or any other) without asking anyone for permission. They would sometimes indicate the original author's name in the copy, but sometimes not. The very idea of authenticity didn't exist either, so a copy wasn't seen as something inferior, but rather as a new, maybe even better version of the original thing. According to Galen of Pergamon (of whom I wrote before), the famous Library of Alexandria was so big thanks to a policy of sending royal customs officers to each ship which called at the local port, in order to gather any scroll of papyrus or parchment they could find and take it for scribes to make copies of. Then, they would give the shining new copies to the ship's captain, while the library would contend itself with the timeworn originals. And this was considered progress, not intellectual property theft!

Pope Sixtus IV naming Bartolomeo Platina, author of the world's first printed cookbook, Prefect of the Vatican Library
By Melozzo da Forli (ca. 1477)

Naturally, copying books by hand was labour-intensive and, therefore, costly (even despite relatively low labour costs in the past). Besides, few people could read anyway, so cookbooks (just like any books for that matter) were a rare luxury. This began to change once Johannes Gutenberg invented the movable-type printing press. He used his invention to publish the first printed book (a Bible, obviously) in 1455. It was only 15 years later in Rome that the first ever cookbook was published in print. It was De honesta voluptate et valetudine (Of Honest Pleasure and Good Health) by Bartolomeo Sacchi (1421–1481), better known as Platina, who served as a papal secretary and librarian, although he actually copied most of the recipës from Martin do Como's handwritten Libro de arte coquinaria (Book of Culinary Arts). It took another 15 years for the first cookbook printed in a vernacular language to come out, namely the German Küchenmeisterei published by Peter Wagner. The 15th century also saw the first printed cookbooks in French, Italian and English, and the first half of the 16th century, in Dutch, Catalan, Spanish and Czech. The latter book, entitled Kuchařstvi and published by Pavel Severýn in 1535, in Prague, was a translation of the aforementioned German text. Both titles can be translated as Cooking Mastery.

And how long did one have to wait for the first cookbook printed in Polish?

A Groundbreaking Discovery

One of the surviving pages of Kuchmistrzostwo with various recipes for vinegar, currently owned by the Warsaw Public Library (ID number: XVI.O.140)

The way historians often make their most interesting discoveries is by dismantling the covers of old books. This is because bookbinders frequently strengthened the covers by gluing together pages torn from even older tomes. Luckily for us, the very first cookbook printed in Polish was among the many books to have fallen victim to this kind of recycling.

In 1891, Zygmunt Wolski (1862–1931), an apprentice librarian at the Krasiński Library in Warsaw, visited Cezary Wilanowski's (1846–1893) second-hand bookshop, where he found a folder containing four loose sheets of paper that had been removed from an old book cover. The cover bore no title, but it did bear the year of publication: 1538. The four sheets which were reused to strengthen the cover came from three different printed books. Two of the sheets were covered with culinary recipes -- all for different kinds of vinegar, as it happened. Wolski carefully examined the watermarks on the paper, the typeface and the language used in the recipes, and concluded that they must have been printed in the first half of the 16th century.

Wolski found the sheets only a year after Artur Benis (1865–1932), a historian at the Jagiellonian University in Cracow who was busy researching the history of book printing in Poland, had published his work on inventories of Cracow's mid-16th-century print shops. Such inventories were typically made for the purposes of inheritance proceedings and contained lists of books which a print shop owner had printed, but died before he could sell them. And so, in an inventory made in 1555, after the death of Helena Unglerowa, the widow of Florian Ungler (d. 1536), who had been the first person to print books entirely in Polish, there was a mention of 100 unbound copies of a book whose rather unpronounceable title (to anyone who isn't Polish) was Kuchmistrzosthwo (Cooking Mastery). Wolski connected the dots and concluded that the two sheets with torn edges and printed with vinegar recipes may have come from an otherwise lost coobook with such a previously unkown title.

But that's not all. The same year 1891 saw the publication of two further works which shed more light on these two sheets. Firstly, Benis published the second volume of his Inventories, which contained a mention of a single copy of a cookbook owned by Helena Gałczyna (d. 1549), the widow of another Cracow printer, Maciej Szarffenberg (d. 1547). Additionally, four copies of the same book were listed in the inventory of a Szymon Tyrlikowski's book collection. The title indicated in both inventories, however, was written as Kucharstvo or Kucharsthvo (Cookery).

Title page of Kuchařství, the oldest cookbook printed in Czech, first published in 1535

Secondly, Čeněk Zíbrt (1864–1932), a historian at Charles University in Prague, published a reprint of the earliest cookbook printed in the Czech language, that is, the aforementioned Kuchařství. This allowed Władysław Wisłocki (1841–1900), custodian of the Jagiellonian University Library, to compare the vinegar recipes discovered by Wolski with recipes found in the Czech book. And he realized that what Wolski found were indeed fragments of the oldest printed Polish cookbook, which happened to be a translation of the Czech Kuchařství. And, according to Wisłocki, the title was rendered into Polish as Kucharstwo, rather than Kuchmistrzostwo as Wolski had claimed. The question of the book's title has never been fully resolved either way, but somehow, contrary to Wisłocki's view, it is now more commonly referred to as Kuchmistrzostwo.

All this is well and good, but what kind of discovery is it when all that we have from the oldest Polish cookbook are recipes for vinegar? Yes, vinegar was formerly an extremely important preservative and a popular condiment, produced in may different ways, from wine or beer, and sometimes flavoured with various additives. You could, for example, make it like this:

Take the vessel you wish to use for your vinegar, pour enough old wine to fill half of the vessel, place it in the sunshine and let it stay warm, but better keep it a distance away from fire; this way you will always have good wine vinegar.

— [Kuchmistrzostwo], [Kraków]: [Hieronim Wietor], [ok. 1540], f1r, Warsaw Public Library, XVI.O.140, own translation Weźmij naczynie, jakie chcesz mieć ku [octu], wlej do niego wina starego, coby mog[ło być] pół tego naczynia, postaw je na słońce, [niech] się grzeje, ale lepiej u ognia z daleka [przy]lewaj, zawżdy ktemu będziesz miał o[cet do]bry w[i]nny. Vezmi nádobu nebo soudek a vlij do něho starého vína, což by mohlo polovice soudku býti, a vstav je na slunce až se zhřeje, ale lépe jest k ohni zdaleka přistaviti, ať se zhřeje, a přilévej k tomu vždy, a budeš míti ocet dobrý v[i]nný na místo. — Kuchařství: O rozličných krmích, kterak se s chutí strojiti mají, ed. Čeněk Zíbrt, Praha: F. Šimáček, 1891, p. [LXXV] Polish text: Weźmij naczynie, jakie chcesz mieć ku [octu], wlej do niego wina starego, coby mog[ło być] pół tego naczynia, postaw je na słońce, [niech] się grzeje, ale lepiej u ognia z daleka [przy]lewaj, zawżdy ktemu będziesz miał o[cet do]bry w[i]nny. Czech text: Vezmi nádobu nebo soudek a vlij do něho starého vína, což by mohlo polovice soudku býti, a vstav je na slunce až se zhřeje, ale lépe jest k ohni zdaleka přistaviti, ať se zhřeje, a přilévej k tomu vždy, a budeš míti ocet dobrý v[i]nný na místo. — Kuchařství: O rozličných krmích, kterak se s chutí strojiti mají, ed. Čeněk Zíbrt, Praha: F. Šimáček, 1891, p. [LXXV]

Yet still, one would wish for something more than just that.

Another Groundbreaking Discovery

Another surviving sheet from Kuchmistrzostwo, this one with recipes for meat dishes, currently owned by the Jagiellonian Library in Cracow (ID number: Cim 0.913)

For something more, one had to wait almost forty years, but I believe it was worth it. It was then that Kazimierz Piekarski (1893–1944), head of the Old Prints Department at the Jagiellonian Library, discovered a badly damaged sheet of paper printed with more recipes from Kuchmistrzostwo (or Kucharstwo, if you wish). He removed the sheet, naturally, from the cover of a different tome, namely the 1549 edition of the Latin-language De Tuenda Valetudine Libri Sex (Six Books on the Preservation of Health) by the aforementioned Galen.

Piekarski examined the typefaces used both on the sheet he had found and on the pages with vinegar recipes discovered by Wolski, and then compared them with the typefaces known to be used by different Cracow printers in the first half of the 16th century. And he came to the conclusion that the two fragments came from two different editions of the same cookbook. The sheet found at the Jagiellonian Library was printed with types used at Maciej Szarffenberg's print shop, while the two sheets discovered in Warsaw must have been printed with types employed by Hieronim Wietor (ca. 1480–1547) – rather than by Florian Ungler as Wolski had assumed. But if a hundred unsold copies were found in Mrs. Unlger's inventory, then Ungler must have also printed his own edition of the same cookbook, although not a single copy of that edition has survived to our times. And this would mean that the first cookbook printed in Polish had at least three different editions from three different printers.

But, perhaps more importantly, on this newly discovered sheet, we finally had recipes not for vinegar, but for decent meat dishes. Even game meat, to boot! In the title of the first recipe we can also see a small, but interesting modification made by the 16th-century Polish translator. The original Czech version speaks of "buffalo, bison or other uncommon game, not found in our lands", whereas the Polish translation has "buffalo, bison or other game, uncommon in Polish lands". On the one hand, I understand the translator's urge to localize the text a little, but on the other, it seems to me that he did it somewhat half-heartedly. It's true that, by the 16th century, bison had already been extinct in Bohemia, or what is now the Czech Republic, but it still roamed the vasts forests of Poland, so it wasn't that exotic to Polish cuisine.

Buffalo, bison or other game, unusual in Polish lands, but only in foreign countries. Make sauce for it in the following way. Take raisin, figs and make a toast of white bread, put it all in a mortar and let grind, and once it's well ground, pour in some heated wine and strain it through cloth, and having cut up the meat into morsels, cover them with the sauce in a cauldron or a pot, season with pepper, ginger, saffron, cloves and sweeten a little with sugar or honey, and add some fried apples, raisins large and small, almonds and anything else, according to [what you have in] your household.

— [Kuchmistrzostwo], [Kraków]: [Maciej Szarffenberg], [ok. 1540], f1v, Jagiellonian Library, Old Prints Department, Cim 0.913, own translation [Zwierzyna bawołowa albo żubrow]a i insze, nie będące w obyczaju polskiej [ziemi, j]edno w cudzych stronach. Tak na nie juchę wyborną działaj. Weźmij rodzynków, fig, a ususz grzankę z białego chleba, włóż wszystko społem do moździerza, a daj tłuc, a gdy już utłuczesz, jako ma być, zagrzawszy wina, wlej w to i przecedź przez chustę, a nadziaławszy sztuk z tej zwierzyny, wlej na nie tę juchę, włóż do kotła albo do garnca, a okorzeń pieprzem, imbirem, szafranem, goździk[am]i, a osłodź mało cukrem albo miodem, a usmaż na nie jabłek, rodzynków małych i wielkich, migdałów albo jako kto chce mieć według swego gospodarstwa. Zvĕřina buvolová aneb zubrová, aneb jiné neobyčejná jakákoli zvĕř z cizích krajin. Takto se má na ně jícha výborná dělati. Vezmi fíkuov a řeckého vína, a usuše topenek z bílého chleba, daj to spolu do moždíře, ať se stluče, a když se na místo stluče, shřeje vína, vlí do toho, a protáhni skrze hartúch, a nadělaje kusuo z těch zvĕřin, daj na ně tu jíchu do kotla, neb do hrnce, a okořeň pepřem, zázvorem, šafránem, hřebičky, a oslaď malo cukrem nebo medem, a upretuj na ní jablek, řeckého vína, mandluov, hrozenek, aneb jak kdo chce míti, vedle běhu hospodářského. — Kuchařství: O rozličných krmích, kterak se s chutí strojiti mají, ed. Čeněk Zíbrt, Praha: F. Šimáček, 1891, p. [IV] Polish text: [Zwierzyna bawołowa albo żubrow]a i insze, nie będące w obyczaju polskiej [ziemi, j]edno w cudzych stronach. Tak na nie juchę wyborną działaj. Weźmij rodzynków, fig, a ususz grzankę z białego chleba, włóż wszystko społem do moździerza, a daj tłuc, a gdy już utłuczesz, jako ma być, zagrzawszy wina, wlej w to i przecedź przez chustę, a nadziaławszy sztuk z tej zwierzyny, wlej na nie tę juchę, włóż do kotła albo do garnca, a okorzeń pieprzem, imbirem, szafranem, goździk[am]i, a osłodź mało cukrem albo miodem, a usmaż na nie jabłek, rodzynków małych i wielkich, migdałów albo jako kto chce mieć według swego gospodarstwa. Czech text: Zvĕřina buvolová aneb zubrová, aneb jiné neobyčejná jakákoli zvĕř z cizích krajin. Takto se má na ně jícha výborná dělati. Vezmi fíkuov a řeckého vína, a usuše topenek z bílého chleba, daj to spolu do moždíře, ať se stluče, a když se na místo stluče, shřeje vína, vlí do toho, a protáhni skrze hartúch, a nadělaje kusuo z těch zvĕřin, daj na ně tu jíchu do kotla, neb do hrnce, a okořeň pepřem, zázvorem, šafránem, hřebičky, a oslaď malo cukrem nebo medem, a upretuj na ní jablek, řeckého vína, mandluov, hrozenek, aneb jak kdo chce míti, vedle běhu hospodářského. — Kuchařství: O rozličných krmích, kterak se s chutí strojiti mají, ed. Čeněk Zíbrt, Praha: F. Šimáček, 1891, p. [IV]

And then, there remains the question of how to date this oldest Polish cookbook. Its first edition couldn't be published earlier than 1535, which was when Kuchařství came out in Prague. After all, the translation can't be older that the original. The latest possible date, on the other hand, is 1547, wich is when the cookbook was noted in Szarffenberg's inventory. It was only in the 21st century that it was possible to significantly narrow this 12-year gap, thanks to a catalogue of the library which belonged to Austrian book collector Hieronymus Beck von Leopoldsdorf (1525–1596). One of the items listed in his catalogue is "„Kuchmistrzstwo [sic] Prossowol 1536”. It's unclear what "Prossowol" could mean; it may have refered to some printer who hailed from the village of Proszowice near Cracow. In any case, if that printer published an edition of Kuchmistrzostwo as early 1536, then it would mean that the Polish translation came out only a year after the Czech original.

An Even More Groundbreaking Discovery

Some historians had their doubts, though. If the cookbook was so popular that it had three or even four editions within fifteen years, then how come not a single more or less complete copy has survived to our times? Why is it that the only proofs for the book's existence in the past are just three frayed sheets and a few mentions in inventories, which don't even agree about its title? Even worse, the two sheets with vinegar recipes got somehow misplaced, so for a time, all historians had at their disposal was a facsimilë which Wolski had made and whose authenticity could be questioned.

You could explain these doubt away by saying that the more popular a book is, the more likely it is to be worn down to nothing. It's even more true for a cookery book, which was particularly vulnerable due to its utilitarian character. As for the question of its exact title, one can imagine a scenario in which different printers published the same book under different titles, which wasn't that rare a case at all. Be it as it may, some question marks remained.

A folio of the manuscript Zbiór dla kuchmistrza (A Collection for the Master Chef) on which, under the heading O zwierzynie (Of Game Dishes), begin the recipes copied from Kuchmistrzostwo

The discovery which practically removed all the remaining doubts about the actual existence of Kuchmistrzostwo and its contents was made about ten years ago by Dr Svitlana Bulatova at the Manuscript Institute of the National Library of Ukraine in Kyiv. But hold on, you may say, why the Manuscript Institute? We're talking about a printed book, aren't we? Well, yes, but keep in mind what we said about culinary recipes being constantly copied and rewritten. Back when nobody kept a smartphone equipped with a camera and an OCR function in the pocket -- back when even photocopiers didn't exist -- people commonly copied recipes they found in printed sources by hand. Sometimes they would even create entire manuscript cookbooks that were compilations of recipes taken from diverse sources, both printed and handwritten. It was one such manuscript, entitles Zbiór dla kuchmistrza, tak potraw jako ciast robienia (A Collection for the Master Chef, of Recipes for Dishes, as Well as Cakes) cookbook that caught Dr. Bulatova's attention and led her to get in touch with the foremost specialist on the history of Polish cuisine, Prof. Jarosław Dumanowski at Copernicus University in Toruń.

The manuscript contains a total of about a thousand recipes, as well as medical, veterinary and gardening tips -- all written by the same hand. The sources these recipes and tips were gleaned from are not always indicated in the text, but you can see from the different styles and grammars that they must have originated in various historical periods -- mostly within the 16th and 17th centuries. And yet, the copyist who made the manuscript clearly indicated on the title page that he finished his work on 25 July 1757 (such dating is further borne out by water marks found on the paper). Which means by the time the manuscript was created, the recipes which were copied into had already been quite old. The copyist himself didn't sign his work, but the book's first owner left her signatures on three different pages. It was Rozalia Pociejowa née Zahorowska (ca. 1690–1762), a prominent noblewoman from the region of Volynia in what is now western Ukraine. What led her to commission such a compilation of recipes from previous centuries? Did she wish to study culinary history? Or maybe these old recipes still seemed relevant to her own times and she saw the collection in purely practical terms? We don't really know.

What we do know is where a bloc of 224 recipes which stand out from the rest as being written in a particularly archaic language come from. They are all old Polish translations of recipes from the Czech Kuchařství. It's clear from the style and the grammar of these recipes that they were all writtin in early-16th-century Polish, which means that the translation couldn't have been made at the same time as the manuscript was written. The copyist must have used an existing 200-year-old translation, which was either still preserved in its printed form at the time or had already been copied by hand from a printed book before.

There are other clues, too, which confirm that the author of the manuscript had access to the same printed cookbook of which only the three sheets survive today. One is that the manuscript contains the modified title of one of the recipes that we already saw on the sheet found at the Jagiellonian Library: "buffalo, bison or other game which is uncommon in Polish lands, but only in foreign countries". Another is a word incorrectly written the letter "t" where one would expect the letter "k". It looks like the 18th-century copyist had trouble reading the 16th-century typeface, in which the k's and the t's do indeed look quite similar. See for yourselves: can your make out the word written in pricture below? So if the copyist misspelled a word because he misread a printed letter, then he must have been copying a printed text -- and this means the printed text must have existed in the first place!

What does it say? Can you make out the letters? Hint: it means "of a cauldron" in Polish.

To sum up: not a single printed copy of the first cookbook printed in the Polish language has survived, but thanks to old print shop inventories, three surviving sheets and one complete manuscript copy, we do know that it existed. We also know that it was first published around 1536 in Cracow, that its title was either Kuchmistrzostwo (Cooking Mastery) or Kucharstwo (Cookery) and that it was a translation of the Czech Kuchařství, which had been published a year earlier and which was itself a translation of the German Küchenmeisterei.

And this, in turn, means the Compendium Ferculorum is not the earliest cookbook to be printed in Polish. But it's correct to say that it's the oldest surviving printed Polish cookbook. It's also the first printed cookbook that was written originally in Polish.

Let's Cook!

No dobrze, to jakie ciekawe przepisy możemy znaleźć w owym Kuchmistrzostwie? Przepisy podzielone są na trzy, a właściwie na cztery rozdziały, z tym że czwarty rozdział nie jest jakoś wyraźnie oddzielony od trzeciego.

W pierwszym, pod nagłówkiem: „O zwierzynie”, wypisano przepisy na dania mięsne. Jest tu sporo przepisów na kurę i inne ptaki (np. „ptacy, którzy bywają w cebuli przyprawiani, a w cieście tak mają być działani”), ale są też receptury mówiące, jak przyrządzić wołowinę („pieczenia wołowa po węgiersku”), wieprzowinę, zająca („zając w cebuli albo bez cebuli”) oraz różnego rodzaju dziczyznę, jak: kuropatwy, sarninę, jeleninę, „wieprzowinę dziką”, wspominaną już „zwierzynę bawołową albo żubrową”, a nawet… wiewiórki. Te ostatnie gotuje się tak:

Skin them and wash them clean inside, and cook them in meat broth, not too salty, and once they are cooked, make yellow or black sauce for them. To make the yellow sauce: roast squirrel livers and make two or three rye-bread toast, grind them all up in a mortar, dissolve in meat broth and strain. Place the squirrels in the sauce and season with pepper, ginger, mace, and fry some apples as you would for other game, serve in a bowl and remember to salt. And to make the black sauce: take prunes or fried sweet cherries, make toasts of white bread, place them all in a mixture of vinegar and water, and bring to boil, then strain clean through cloth, add squirrels, bring to boil, season with pepper, ginger, cloves and sprinkle some saffron on top.

— Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, ed. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021, p. 141, own translation Obłup je, a wewnątrz je wymyj czyście, a zestaw je w mięsnej polewce nie bardzo słonej, a gdy uwreją, uczyń na nie żółtą juchę albo czarną. Żółtą tak: przypiecz wątrobę wiewiórczą, a ususz grzanek dwie albo trzy z chleba rżanego, utłucz to w moździerzu, a rozpuść polewką mięsną i przecedź czyście. Daj [w] tę juchę wiewiórki, a ukorzeń pieprzem, imbirem, muszkatowym kwiatem, a usmaż na nie jabłek jako na inną zwierzynę, daj na misę, a pamiętaj przysolić. Czarną zaś tak: weźmij śliwek albo trześni smażonych, ususz grzanek z białego chleba, zmieszaj octu z wodą, a daj śliwki z grzankami tam, aby wewrzały, a przecedź czyście przez chustę, daj do wiewiórek, aby wrzały, okorzeń pieprzem, imbirem, goździkami, a trochę szafranu daj na wierzch. Veveříce takto mají strojeny býti: vytáhna je, vykuchej a vymej čistě a zastav je v hovězí jíše, nevelmi slané, a když uvrou, udělaj na ně žlutú jíchu, aneb chceš-li, černú jíchu. Žlutú jíchu takto máš dělati: odpec jatřičky, usuš topenku neb dvě z chleba, tluč to v moždíři a rozpusť jíchu hovězí a protáhni čistě a daj do té jíchy veveříce, okořeň pepřem, zázvorem, muškátovým květem, a usmaž na ně jablek, jako na jinú zvěřinu a daj na misu a pomni přisolovati. Černú jíchu takto na ně dělají: vezmi švestek, neb třešeň vařených, usuš topenku z režného chleba neb směs dvě s vodu s octem, dajž ty švestky s topenkami tam, ať rozevru a protáhni čistě skrze hartuch, dajž do ní veveříce, ať sevřou, okořeň pepřem, hřebičky a zázvorem a trošku šafránem a daj svrchu smažená jablka. — Kuchařství: O rozličných krměch, Staré Město pražské: Pavel Severín, 1535; quoted in: Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927, p. 211 Original text: Obłup je, a wewnątrz je wymyj czyście, a zestaw je w mięsnej polewce nie bardzo słonej, a gdy uwreją, uczyń na nie żółtą juchę albo czarną. Żółtą tak: przypiecz wątrobę wiewiórczą, a ususz grzanek dwie albo trzy z chleba rżanego, utłucz to w moździerzu, a rozpuść polewką mięsną i przecedź czyście. Daj [w] tę juchę wiewiórki, a ukorzeń pieprzem, imbirem, muszkatowym kwiatem, a usmaż na nie jabłek jako na inną zwierzynę, daj na misę, a pamiętaj przysolić. Czarną zaś tak: weźmij śliwek albo trześni smażonych, ususz grzanek z białego chleba, zmieszaj octu z wodą, a daj śliwki z grzankami tam, aby wewrzały, a przecedź czyście przez chustę, daj do wiewiórek, aby wrzały, okorzeń pieprzem, imbirem, goździkami, a trochę szafranu daj na wierzch. Czech text: Veveříce takto mají strojeny býti: vytáhna je, vykuchej a vymej čistě a zastav je v hovězí jíše, nevelmi slané, a když uvrou, udělaj na ně žlutú jíchu, aneb chceš-li, černú jíchu. Žlutú jíchu takto máš dělati: odpec jatřičky, usuš topenku neb dvě z chleba, tluč to v moždíři a rozpusť jíchu hovězí a protáhni čistě a daj do té jíchy veveříce, okořeň pepřem, zázvorem, muškátovým květem, a usmaž na ně jablek, jako na jinú zvěřinu a daj na misu a pomni přisolovati. Černú jíchu takto na ně dělají: vezmi švestek, neb třešeň vařených, usuš topenku z režného chleba neb směs dvě s vodu s octem, dajž ty švestky s topenkami tam, ať rozevru a protáhni čistě skrze hartuch, dajž do ní veveříce, ať sevřou, okořeň pepřem, hřebičky a zázvorem a trošku šafránem a daj svrchu smažená jablka. — Kuchařství: O rozličných krměch, Staré Město pražské: Pavel Severín, 1535; quoted in: Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927, p. 211

Gotowanie wiewiórek w żółtej i czarnej jusze (po czesku)

Gotowanie wiewiórek w żółtej i czarnej jusze (po czesku)

Oba przepisy na wiewiórkę – w ich czeskiej wersji – odtworzyli kilka lat temu Czesi: popularyzator gastronomii Roman Vaněk i szef kuchni Pavel Mencl, z pomocą historyka Martina Franca, w programie telewizyjnym z serii Zmlsané dějiny (Łakoma historia). Pewną trudność nastręczyło im zdobycie podstawowego surowca, gdyż rodzime, rude wiewiórki są w Europie pod ochroną; zamiast nich trzeba było sprowadzić z Anglii wiewiórki szare, które masowo odławia się tam jako gatunek inwazyjny. Efekt końcowy był dla rekonstruktorów całkiem zadowalający, tylko kolory sosów wyszły nieco inne, niż można było się spodziewać: zamiast żółtego i czarnego – różne odcienie brązu. Widać, że barwy potraw były postrzegane nieco inaczej w czasach, gdy nie dodawano do żywności sztucznych barwników.

No ale miało być dla początkujących, więc szukamy dalej.

Następny rozdział jest „o rybach”, czyli o żywności typowo postnej. Jest tu wiele przepisów na karpia, szczupaka, sztokfisz (czyli suszonego dorsza), a także na łososia, węgorza, piskorze, minogi oraz raki. Sporo miejsca zajmują tu przepisy na różne galarety, a szczególnie wykwintny jest tu pierwszy przepis, na „kisielicę z karpiów czterech barw”, czyli na karpia w kwaśnej galarecie z żuru, w czterech kolorach: czarnym (barwionym krwią), brunatnym (cynamonem), zielonym (natką pietruszki) oraz białym (śmietaną). To też raczej dla kucharzy bardziej zaawansowanych.

Przepis na zwierzynę bawołową albo żubrową (tylko że z wołowiną zamiast grubej dziczyzny), a także na różne rodzaje kisielic, odtworzył Maciej Nowicki, szef kuchni Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, z pomocą prof. Dumanowskiego, w czwartym odcinku serialu Historia kuchni polskiej, który poświęcony jest właśnie Kuchmistrzostwu.

Trzeci rozdział to „karmie sobotniej wypisanie”. Ów sobotni pokarm to potrawy przewidziane na post sobotni, a więc łagodniejszy od piątkowego i dopuszczający spożywanie nabiału. W tym rozdziale dominują przepisy na rozmaite kluski i kasze oraz farmuszki, czyli zupy zagęszczane żółtkami. Na końcu, w niewydzielonym wyraźnie czwartym rozdziale, są jeszcze – częściowo już nam znane – przepisy na ocet. Zostańmy jednak przy kaszach. Słowo „kasza” miała dawniej nieco szersze znaczenie niż dzisiaj i obejmowało wszystkie potrawy o konsystencji kaszy. Można było na przykład podsmażyć jabłka, przetrzeć je przez sito i to była kasza z jabłek.

Moją uwagę zwrócił jednak przepis na „kaszę z ryżu”, czyli nic innego niż ryż ze śmietaną, cukrem i cynamonem.

To make rice porridge: take as much rice as you want and some clean cream, cook it first and then rinse the rice, and place it in the cream, add some butter and mix, so it doesn't burn and you have clean porridge, and then, when you serve it a bowl, sprinkle with cinnamon and sugar.

— Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, ed. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021, p. 168, own translation Kaszę z ryżu tak działaj: Weźmij ryżu, coć się widzi, a czystej śmietany, uwarz ją pierwej, a potym ten ryż wypłucz, a kładź do tej śmietany, a omaścisz masłem i mieszaj, aby się nie zewrzało, tedy będzie czysta [tj. nieprzypalona] kasza, a potem, gdy dasz na misę, posyp cynamonem i cukrem. Kaše z rajže velmi dobrá: Vezmi rajže, coť se zdá, a čisté smetany a svař tu smetanu prvé, potom tu rajži vypeř, a vlož do té smetany, a omasť máslem a míšej, ať se nesevře, a čistá bude kaše. A potom, když dáváš na mísu, pospi skořicí, cukrem a jez. — Kuchařství: O rozličných krměch, Staré Město pražské: Pavel Severín, 1535; quoted in: Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927, p. 231 Polish text: Kaszę z ryżu tak działaj: Weźmij ryżu, coć się widzi, a czystej śmietany, uwarz ją pierwej, a potym ten ryż wypłucz, a kładź do tej śmietany, a omaścisz masłem i mieszaj, aby się nie zewrzało, tedy będzie czysta [tj. nieprzypalona] kasza, a potem, gdy dasz na misę, posyp cynamonem i cukrem. Czech text: Kaše z rajže velmi dobrá: Vezmi rajže, coť se zdá, a čisté smetany a svař tu smetanu prvé, potom tu rajži vypeř, a vlož do té smetany, a omasť máslem a míšej, ať se nesevře, a čistá bude kaše. A potom, když dáváš na mísu, pospi skořicí, cukrem a jez. — Kuchařství: O rozličných krměch, Staré Město pražské: Pavel Severín, 1535; quoted in: Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927, p. 231

Myślę, że prawie każdy Polak przynajmniej raz w życiu jadł coś podobnego. Główna różnica w samej recepturze jest taka, że dziś ugotowalibyśmy ryż na mleku, a dopiero potem polali śmietaną, natomiast tutaj ryż gotuje się już w śmietanie. Istotniejsza różnica jest w tym, jak ten przysmak był i jest postrzegany. Dla nas jest to proste danie, wręcz banalne, choć możemy myśleć o nim z nostalgią jako o słodkim smaku dzieciństwa. W XVI w. był to szczyt luksusu. Ryż, cukier i cynamon trzeba było sprowadzać z zamorskich krain za grube pieniądze. Masło i śmietanę pozyskiwano wprawdzie lokalnie, lecz były to najdroższe produkty mleczarskie. W kuchni, w której szczególną rolę odgrywały kolory, potrawy białe ceniono szczególnie wysoko – stąd dbałość, by ryżu przypadkiem nie przypalić. Krótko mówiąc – była to kasza na bogato.

• 

  Bierzemy ryż, śmietanę, cukier i cynamon.

• 

  Gotujemy ryż w śmietanie…

• 

  Aż zgęstnieje.

Posypujemy cynamonem i gotowe.

Do wykonania tego przepisu użyłem śmietany 30%, którą jednak rozrzedziłem nieco mlekiem. Cukru – trzcinowego, bo buraczanego w XVI w. nie znano – dodałem już na etapie gotowania, żeby dobrze się rozpuścił. Na koniec posypałem ryż sproszkowanym cynamonem – i gotowe! Smakowało przyjemnie – jak ryż ze śmietaną, cukrem i cynamonem.

A gdyby ktoś chciał sobie wybrać jakieś inne przepisy z najstarszej polskiej książki kucharskiej, to mam dobrą wiadomość: cały Zbiór dla kuchmistrza został w 2011 r. naukowo zredagowany przez państwa Bułatową i Dumanowskiego, i wydany przez Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. W ten sposób po prawie półtysiącleciu od pierwszego wydania receptury z Kuchmistrzostwa ponownie ukazały się drukiem.

Timeline of Early Printed Cookbooks

Na koniec, w charakterze podsumowania: mała tabelka, mająca pokazać, kiedy i w jakiej kolejności ukazywały się pierwsze drukowane książki kucharskie w poszczególnych językach europejskich do połowy XVI w. – na tle wybranych wydarzeń z historii ogólnej.

First cookbooks printed in given languages	Decade	Selected events in Europe, for guidance
	1451–1460	• 1453, Contantinople (Istanbul) – Ottoman Turks under Sultan Mehmed II capture the capital city of the eastern Roman Empire • 1455, Mayence (Mainz) – Johannes Gutenberg (☚) prints the first book (a Bible) using a movable-type printing press.
• Bartolomeo Platina (☛), De honesta voluptate et valetudine, Rome ca. 1470 – in Latin.	1461–1470	• 1461, France – François Villon writes his testament in verse. • 1466, Thorn (Toruń) – King Casimir Jegiellon of Poland and Ludwig von Erlichshausen, Grand Master of the Teutonic Order of Knight, sign a peace treaty, ending the Thirteen-Year War and restoring Poland's access to the Baltic Sea.
	1471–1480	• 1473, North Sea – as part of the Anglo-Hanseatic War, corsairs from Danzig (Gdańsk) loot the Last Judgement triptych (☚) by Hans Memling (now still in Gdańsk). • 1473, Cracow (Kraków) – Kasper Straube prints an astrological wall calendar for the year 1474, the first text known to be printed in Poland.
• Peter Wagner, Küchenmeisterei, Nuremberg 1485 – in German. • Le Viandier, Paris 1486 – in French. • Bartolomeo Platina, De la honesta voluptate e valetudine, Venice 1487 – in Italian (translated from Latin).	1481–1490	• 1489, Cracow – Veit Stoß finishes his work on St. Mary's altarpiece, a masterpiece of Gothic sculpture (still in Cracow). • 1489, Milan – Leonardo da Vinci paints Lady with an Ermine (☚), a masterpiece of Renaissance painting (now in Cracow).
• Richard Pynson, The Boke of Cokery, London 1500 – in English.	1491–1500	• 1492 – Cristoffa Colombo (☚) sails under a Spanish ensign in search of a western route to India, ending up in the Caribbean.
	1501–1510	• 1505, Radom – King Alexander Jagiellon of Poland (☚) signs the Nihil Novi act, establishing parliamentary monarchy in his kingdom.
• Thomas van der Noot, Een notabel boecxken van cokeryen, Brussels 1514 – in Dutch. • Robert de Nola, Llibre del coch (☛), Barcelona 1520 – in Catalan.	1511–1520	• 1517, Wittenberg – Martin Luther publishes his 95 theses against the sale of indulgencies, kicking off the Protestant Reformation. • 1518, Cracow – King Sigismund I Jagiellon of Poland marries the Milanese princess Bona Sforza.
• Robert de Nola, Libro de guisados, Toledo 1525 – in Spanish (translated from Catalan).	1521–1530	• 1522, Graudenz (Grudziądz) – Niklas Koppernigk aka Copernicus (☚), canon of Ermland, delivers a speech about monetary policy at the dietine (regional assembly) of Royal Prussia. • 1526, Mohács – King Louis Jagiellon of Bohemia, Hungary and Croatia dies in a battle against Ottoman Turks led by Sultan Suleiman the Magnificent.
• Pavel Severýn, Kuchařství, Prague 1535 – in Czech (translated from German). • Kuchmistrzostwo, Cracow 1536 – in Polish (translated from Czech).	1531–1540	• 1534, London – King Henry VIII (☚) becomes the head of the Church of England.

Bibliografia

• [Kuchmistrzostwo], Kraków: ok. 1540
  • zachowany fragment (przepisy na ocet), Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, sygn. XVI.O.140
  • zachowany fragment (przepisy na dania mięsne), Biblioteka Jagiellońska, Dział Starodruków, sygn. Cim 0.913
• Artur Benis: Materyały do historyi drukarstwa i księgarstwa w Polsce, Kraków: Akademia Umiejętności
  • I. Inwentarze księgarń krakowskich Macieja Scharffenberga i Floryana Unglera (1547, 1551), 1890
  • II. Inwentarze bibliotek prywatnych (1546–1553), 1891
• Aleksander Brückner: Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej: VII. O pismach dziś nieznanych: IV. Rozmaitości, in: Biblioteka Warszawska, t. I, Warszawa: 1895, p. 24–28
• Switłana Bułatowa, Jarosław Dumanowski: „Kuchmistrzostwo”: Kopia tekstu najstarszej polskiej książki kucharskiej z XVI wieku, in: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 18 lipca 2022
• Jarosław Dumanowski: Tajemnica pierwszej polskiej książki kucharskiej, in: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 7 lutego 2009
• Karol Estreicher: Bibliografia polska, cz. III, vol. XIX, Kraków: Akademia Umiejętności, 1905, p. 355
• Magdalena Herman: Ślady pierwszej polskiej książki kucharskiej, in: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 3 grudnia 2020
• Henry Notaker: A History of Cookbooks: From Kitchen to Page over Seven Centuries, Oakland: University of California Press, 2017
• Kazimierz Piekarski: Miscellanea Bibliograficzne: „Kuchmistrzostwo" Macieja Szarffenberga, in: Przegląd Biblioteczny, IV, Kraków: Wydawnictwo Związku Bibljotekarzy Polskich, 1930, p. 415–418
• Marta Sikorska: Smak i tożsamość: Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII wieku, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2019
• Magdalena Spychaj: „Spis o krmích” z XV wieku: u źródeł czeskiej literatury kulinarnej, in: Przegląd Historyczny, 102/4, 2011, p. 591–607
• Władysław Wisłocki: Przewodnik Bibliograficzny, 14/10, Kraków: nakładem własnym, październik 1891, p. 166–167
• Zygmunt Wolski: Kuchmistrzostwo: Szczątki druku polskiego z początku w. XVI, Biała Radziwiłłowska: nakładem autora, 1891
• Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, ed. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021
  • Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa: Książka kucharska Rozalii Pociejowej i Ludwiki Honoraty Lubomirskiej, in: Zbiór dla kuchmistrza…, p. 11–112
• Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927

◀️ Previous	📜 List of posts	Next ▶️
⏮️ First	🎲 Random post	Latest ⏭️