Blessed Be the Food

Two girls from the Cracovian countryside, carrying baskets of blessed food on the Holy Saturday of 1937

On Holy Saturday many Polish people go to church carrying baskets of food to have it blessed by a priest. They eat this blessed food (known as ``święconka", pronounced shfyen-tsawn-kah) the next morning as part of their Easter breakfast. I once made a little poll among the Readers of the Polish version of this blog, asking them what kinds of food they put in their Easter baskets. 100% of those who responded said they filled theirs with meat products, eggs and salt. 75% added bread and other baked goods to it, while 50% included horseradish and garden crest (Poles prefer it to the closely related watercress) as well. 39% of those polled also put butter or chocolate in their baskets, 25% mentioned fruits, and only 13%, water.

What Goes in the Basket?

Alas, the sample size (n=8) didn't allow me to treat it as representative of the whole of Poland's population. So rather than conducting statistical research, let's see what information about the contents of a typical Polish Easter basket we can find in the Internet. At the end of Lent, Polish-language websites (especially those parishes, supermarket chains and web portals) fill with tips about what to put in one's basket. I took a look at a few of them.

A sample Easter basket according to a Polish supermarket flyer

What I found most interesting is that all these sources not only advise their readers as to what kinds of food to place in their baskets, but also supply a kind of justification by explaining their symbolism. While various sources may differ in some details, they are overall fairly consistent. So here's my summary (you will find individual sources in the footnotes).

The foods that are always mentioned first are bread, eggs, salt and smoked meats (ham, sausage, etc.). As for their supposed symbolism, in the case of bread it's a Eucharistic and, therefore, Christian one: bread as the Body of Christ. Eggs (often brightly dyed or painted) are said to be a symbol of new or reborn life; and even though you might associate this them with Christ's resurrection, the sources avoid using the word "resurrection" itself. Salt is particularly rich in symbolic meanings: hospitality, truth, meaning of life and even immortality. The meats, we shall come back to later.

Further spots are taken by: black pepper (if mentioned, then always in the same breath as salt), lamb, cakes and horseradish. The pepper is supposedly symbolic of ``harmony between humans and nature"; cakes (especially babas, or Polish bundt cakes) stand for skill and perfection (which is why they should be always home-made), while horseradish is meant to be a sign of Christ's victory over suffering. It's getting more and more creative, I must say. When it comes to the lamb, it's not really the meat of a young sheep, but a lamb figurine, representing -- depending on the source -- Christ resurrected, victory of life over death and of good over evil, or meekness and gentleness. The figurine may fashioned out of butter, sugar, cake, chocolate or plaster (in the latter case, consumption not recommended). According to some source, you may also add cheese (possibly paskha, an delicious Easter fresh-cheese dessert, although the illustrations feature slices of yellow cheese with holes instead), butter, chocolate (probably in the form of a lamb or a bunny) and water.

Spot ten differences.

What may be surprising, even shocking to some, is that many of these justifications use such verbs as "gives", "brings", "protects", "provides" or "guarantees". Apparently, the blessed victuals are not only charged with symbolic meanings, but also associated with magical properties. I've found most of such supersticious claims on the website of one Roman Catholic parish, but they crop up in other sources too. And so, bread and butter are said to bring good fortune and affluence; eggs provide fertility (a chocolate bunny may have a similar effect); cold meats bestow health and fertility, and affluence! Salt and water cleanse you of your sins, horseradish makes you strong and black pepper promotes healthy growth of your livestock.

The aforementioned parish website is also unusual in that it provides a list of things you should not put in your Easter basket. I'm sure it stems from the personal experience of priests who have seen all manner of things placed in their parishioners' baskets. The website mentions a few of the most common ones that the priests consider inappropriate: bunny figurines, alcohol, toys and mobile phones. Another curio comes from one major Polish web portals, where Easter food-blessing tips are illustrated with a diagram of an Easter basket. Any Poles who sees it will probably ask, who puts a lit candle in their basket? It turns out, however, that the picture is a slightly modified version of an illustration which first appeared in a magazine published by the Greek Catholic Union in the United States and pertains to Easter traditions of the Carpathian Ruthenes rather than the Poles.

Spot ten differences.

Benedictions

Is there a more trustworthy source that random tip from the Internet, though? I'm not sure how many churchgoers really listen to what the priest says during the ceremony of blessing their foods, but the blessing formulas he recites specify the food products that are actually being blessed. And explains why these and not others to boot! Bread and other baked goods are the first to be sprinkled with holy water.

Blessing of food outdoors, under a cross
by Jan Feliks Piwarski (1859)

O Living Bread, who descended from heaven and give life to the world, bless this bread and all festive baked goods in memory of the bread with which You fed the people who were steadfastly listening to You in the desert and which You took in Your holy and venerable hands to transfigure it into Your Body.

— Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, vol. 2, Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2010, p. 256, own translation Chlebie Żywy, który zstąpiłeś z nieba i dajesz życie światu, pobłogosław ten chleb i wszelkie świąteczne pieczywo na pamiątkę chleba, którym nakarmiłeś słuchających Ciebie wytrwale na pustkowiu i który wziąłeś w swoje święte i czci godne ręce, aby go przemienić w swoje Ciało. Original text: Chlebie Żywy, który zstąpiłeś z nieba i dajesz życie światu, pobłogosław ten chleb i wszelkie świąteczne pieczywo na pamiątkę chleba, którym nakarmiłeś słuchających Ciebie wytrwale na pustkowiu i który wziąłeś w swoje święte i czci godne ręce, aby go przemienić w swoje Ciało.

So far, everything check out: bread, that is, the Body of Christ. Smoked meats come next.

O Lamb of God, who have conquered evil and cleansed the world of sin, bless this meat, sausages and all fare which we shall consume in memory of the Paschal Lamb and the holiday foods of which You partook with Your Apostles at the Last Supper.

— Ibid., own translation Baranku Boży, Ty pokonałeś zło i obmyłeś świat z grzechów, pobłogosław to mięso, wędliny i wszelkie pokarmy, które będziemy jedli na pamiątkę baranka paschalnego i świątecznych potraw, jakie Ty spożyłeś z Apostołami podczas Ostatniej Wieczerzy. Original text: Baranku Boży, Ty pokonałeś zło i obmyłeś świat z grzechów, pobłogosław to mięso, wędliny i wszelkie pokarmy, które będziemy jedli na pamiątkę baranka paschalnego i świątecznych potraw, jakie Ty spożyłeś z Apostołami podczas Ostatniej Wieczerzy.

Nothing about meat products magically bringing good health, fertility and affluence to those who partake of it. Only Christian symbolism related to Christ as the Lamb of God. Note that the Lamb of God is represented here not by lamb figurines made of sugar or butter, but simply by meat, even if it's pork rather than lamb.

Eggs are third to go.

O Christ, our life and resurrection, bless these eggs, a sign of new life, so that, when we share them amidst our families, friends and guests, we could also mutually share the joy that You are with us. May we all attain Your eternal feast in Your Father’s house where You live and reign for ever and ever.

— Ibid., own translation Chryste, nasze życie i zmartwychwstanie, pobłogosław te jajka, znak nowego życia, abyśmy dzieląc się nimi w gronie rodziny, bliskich i gości, mogli się także dzielić wzajemnie radością z tego, że jesteś z nami. Pozwól nam wszystkim dojść do Twojej wiecznej uczty w domu Ojca, gdzie żyjesz i królujesz na wieki wieków. Original text: Chryste, nasze życie i zmartwychwstanie, pobłogosław te jajka, znak nowego życia, abyśmy dzieląc się nimi w gronie rodziny, bliskich i gości, mogli się także dzielić wzajemnie radością z tego, że jesteś z nami. Pozwól nam wszystkim dojść do Twojej wiecznej uczty w domu Ojca, gdzie żyjesz i królujesz na wieki wieków.

So eggs are a sign of new life, but it's clearly linked to Christ's resurrection this time around. And that's it: only three formulas. BUt then, why do folks put salt, pepper, horseradish, sugar and so on into their baskets, if these foodstuffs are never going to be blessed anyway? Perhaps they are included in the ``and all fare" from the second blessing formula, but if so, then technically you could fill your basket if any food you want. ANd yet, someone or something makes people pick only a few very specific kinds of comestibles. So who or what is it? If it's not the blessing formulas, then maybe we should look into a source even more authoritative: the Holy Scripture.

“And He Took It and Ate”

Autorowi Ewangelii według św. Łukasza bardzo zależało na podkreśleniu, że Jezus po śmierci i zmartwychwstaniu był na powrót człowiekiem z krwi i kości, ze wszystkimi normalnymi potrzebami fizjologicznymi. A po trzech dniach, w trakcie których nie miał przecież nic w ustach, musiał być bardzo głodny. Ewangelia opisuje więc dwa posiłki, które Jezus spożył w ciągu pierwszego dnia po wyjściu z grobu. Najpierw spotkał dwóch ze swoich uczniów po drodze do Emaus. Oni wprawdzie nie rozpoznali go, ale byli na tyle mili, że zaprosili go na kolację.

And it came to pass as he sat at the table with them, he took bread and blessed it and broke and gave to them.

— Luke, chapter 24, verse 30; in: Jubilee Bible 2000, Bible Gateway και εγενετο εν τω κατακλιθηναι αυτον μετ αυτων λαβων τον αρτον ευλογησεν και κλασας επεδιδου αυτοις — 1550 Stephanus New Testament Original text: και εγενετο εν τω κατακλιθηναι αυτον μετ αυτων λαβων τον αρτον ευλογησεν και κλασας επεδιδου αυτοις — 1550 Stephanus New Testament

Nie wiadomo, czy oprócz chleba były tam jeszcze jakieś inne potrawy.

„Macie tu coś do jedzenia?”
Mal. Duccio di Buoninsegna (ok. 1310)

Później tego samego wieczora Jezus niepodziewanie pojawił się u innych swoich uczniów w Jerozolimie i zadał im dwa pytania: po pierwsze, dlaczego wyglądają, jakby zobaczyli ducha (no dziwne). A zaraz potem drugie:

“Have ye here any food?” So they gave him a piece of a broiled fish and of a honeycomb. And he took it and ate before them.

— Luke, chapter 24, verses 41--43; in: Jubilee Bible 2000, Bible Gateway αυτοις εχετε τι βρωσιμον ενθαδε οι δε επεδωκαν αυτω ιχθυος οπτου μερος και απο μελισσιου κηριου και λαβων ενωπιον αυτων εφαγεν — 1550 Stephanus New Testament Original text: αυτοις εχετε τι βρωσιμον ενθαδε οι δε επεδωκαν αυτω ιχθυος οπτου μερος και απο μελισσιου κηριου και λαβων ενωπιον αυτων εφαγεν — 1550 Stephanus New Testament

Niektóre tłumaczenia Ewangelii (w tym Biblia Tysiąclecia) pomijają ten plaster miodu; wszystko zależy, który z dawnych greckich rękopisów przyjęto za podstawę przekładu. Trudno powiedzieć, czy któryś ze starożytnych kopistów dopisał ów plaster od siebie, czy też go z jakiegoś powodu usunął. W każdym razie wychodzi na to, że w najlepszym razie wiemy o tylko trzech rzeczach, które Jezus zjadł tamtej niedzieli; były to chleb, pieczona ryba i przaśny miód prosto z plastra.

Dość skromnie, ale z Ewangelii można wnosić, że Jezus przez całe życie żywił się w sposób raczej niewyszukany. Obracał się przecież głównie w środowisku prostych rybaków znad jeziora Galilejskiego i jadał to, co oni: chleb i pieczoną rybę (zapewne głównie tilapię), a popijał to wodą lub – od święta – winem. Czasami dodawał do tego jakieś słodkie urozmaicenie w postaci miodu albo fig zgrandzonych prosto z drzewa. Wydawałoby się, że to właśnie te nieliczne potrawy, uświęcone samym faktem znajdowania się w mocno ograniczonym jadłospisie Jezusa, powinny zajmować główne miejsca w koszyku do święcenia i na świątecznym stole. A jednak nic z tych rzeczy – poza chlebem – nie znalazło się wśród tradycyjnych potraw wielkanocnych. No bo kto by chciał jeść rybę na Wielkanoc, jeśli przez cały Wielki Post musiał jeść rybę zamiast mięsa?

A Night Different from All Other Nights

Jeśli to, co Jezus jadł zaraz po swoim rzekomym zmartwychwstaniu, nie ma większego wpływu na skład święconego, to może lepiej przyjrzeć się temu, co mógł jeść tuż przed śmiercią. Innymi słowy: co Jezus i jego uczniowie mieli do jedzenia na Ostatnią Wieczerzę? Ewangelie wspominają tu tylko o chlebie i winie, ale może na stole było coś jeszcze, czego ewangeliści już nie uznali za istotne?

Zacznijmy od tego, co w ogóle Jezus robił w Jerozolimie. W czasach, kiedy stała jeszcze świątynia jerozolimska (zburzona w 70 r.n.e.), Żydzi mieli religijny obowiązek pielgrzymować do niej co najmniej raz w roku, na któreś z trzech świąt: Święto Przaśników (Pesach), Święto Tygodni (Szawuot) lub Święto Szałasów (Sukkot). Jezus, jako pobożny Żyd, nigdy nie zaniedbywał tego obowiązku, mimo iż wiedział, że w Jerozolimie będzie mniej bezpieczny niż u siebie, w Galilei. Jedna z tych pielgrzymek ostatecznie skończyła się dla niego oskarżeniem o obrazę uczuć religijnych, skazaniem na śmierć i straceniem przez ukrzyżowanie; był to akurat pierwszy dzień Święta Przaśników.

O tym, że Święto Przaśników wywodzi się z połączenia pasterskich obchodów kocenia się owiec i rolniczego święta nowych zbiorów jęczmienia, już pisałem. O tym, że tak powstałą uroczystość skojarzono następnie z biblijną opowieścią o rzekomej ucieczce Żydów z niewoli w Egipcie – też. Ale nie pisałem jeszcze, jak Żydzi obchodzą wigilię pierwszego dnia tego siedmio- lub ośmiodniowego święta. W ową „noc inną niż wszystkie inne noce” Żydzi zbierają się na uroczystej kolacji, zwanej seder. Podaje się na niej siedem potraw, z których każda oczywiście coś symbolizuje.

Siedem potraw sederowych

Siedem potraw sederowych

Maca, czyli przaśny (niekwaszony) chleb, jest na pamiątkę tego, że Żydzi uciekali z Egiptu w pośpiechu i nie mieli czasu czekać, aż ciasto na chleb wyrośnie. Zeroa, czyli goleń jagnięca, to pamiątka po baranku, którego krwią Żydzi malowali odrzwia i progi swoich domów jako znak rozpoznawczy tuż przed ucieczką, a także ofiar składanych później w świątyni jerozolimskiej; dziś często zastępowana kurzym udkiem. Innym symbolem dawnych ofiar świątynnych jest bejca, czyli jajko ugotowane na twardo i dodatkowo podpieczone. Dwa rodzaje gorzkich ziół – maror i chazeret – symbolizują gorycz niewoli egipskiej. U Żydów aszkenazyjskich (z północnej Europy) chazeret to zwykle sałata rzymska, a maror to tarty chrzan (często zabarwiany sokiem z buraków na kształt polskiej ćwikły z chrzanem) – mimo że chrzan nie jest ani gorzkim, ani ziołem. Z kolei charoset to słodka pasta z jabłek, orzechów włoskich i miodu, mająca symbolizować zaprawę murarską, gdyż według Biblii żydowscy niewolnicy w Egipcie zatrudnieni byli głównie przy pracach budowlanych. Siódma potrawa to karpas czyli jakieś zielone warzywo (np. natka pietruszki), które przed zjedzeniem macza się w słonej wodzie, będącej symbolem łez wylewanych przez Żydów w niewoli. A do tego wszystkiego obowiązkowo pije się wino.

Ten zestaw potraw sederowych ukształtował się dopiero w średniowieczu, ale już w czasach Jezusa wieczerza paschalna obejmowała niewątpliwie więcej artykułów niż tylko chleb i wino, na których skupiają się ewangelie. Zresztą właściwie nie ma dla nas znaczenia, co Jezus naprawdę jadł podczas swojej ostatniej kolacji przed śmiercią; ważne, co na seder jadali Żydzi w czasach, kiedy u chrześcijan rodził się zwyczaj święcenia pokarmów na Wielkanoc. A było to właśnie we wczesnym średniowieczu; księża mieli wtedy tendencję do wzorowania chrześcijańskiej liturgii na obrzędach starotestamentowych. I jak dobrze się przyjrzeć, to można zauważyć dość wyraźne paralele między porządkiem wieczerzy sederowej a składem wielkanocnego koszyka.

Święcone ma zatem swój odpowiednik macy, z tym że przaśnik zastępuje się kwaśnikiem, czyli chlebem na zakwasie. Drożdżową babkę też można podciągnąć pod tę kategorię. Goleń jagnięcą Żydzi zastępują kurzym udkiem, a katolicy – szynką lub wieprzową kiełbasą. A także figurką baranka, żeby nie zapomnieć, że chodzi jednak o Baranka Bożego, a nie o Bożą Świnkę. Zamiast jajka pieczonego mamy w koszyku jajka barwione. Także „gorzkie zioła” uwzględnia się w święconce – pod postacią chrzanu oraz pieprzu. Rzeżuchę, na której zwykle ustawia się baranka można podciągnąć pod karpas, czyli zielone warzywo, a cukier czy nawet czekoladę można uznać za odpowiednik słodkiego charosetu. Słona woda zostaje zdekonstruowana na sól i wodę. A co z winem? To już księża zarezerwowali dla siebie jako wino eucharystyczne, surowo tępiąc umieszczanie alkoholu w koszykach do święcenia.

“Filled with Heavenly Fattiness”

Święcenie chleba i pieczonego baranka
Mal. Mistrz Mszału Jasnogórskiego Jagiellonów (XVI w.).

Ale chwila: jak to możliwe, że ten typowo polski zwyczaj, jakim jest święcone, narodził się, zanim chrześcijaństwo w ogóle dotarło na ziemie polskie? Ano możliwe; ta i wiele innych „typowo polskich” tradycji, nie tyle zaczęły się w Polsce, ile w Polsce najdłużej przetrwały, podczas gdy gdzie indziej uległy zapomnieniu. Święcenie pokarmów odbywało się dawniej w całej chrześcijańskiej Europie. Zaczęło się już w VIII w. od święcenia, zupełnie logicznie, pieczonego baranka. Już w X w. zaczęto, oprócz baranka, święcić także inne jadło świąteczne: szynkę, ser, chleb, masło, mleko i miód. Z czasem coraz mniej się ograniczano w doborze produktów do święcenia: w XI w. doszły jajka, w XIII w. – ryby, w XVI w. – sól, chrzan, zioła, olej, drób, wino i piwo, a od XVII w. – owoce.

Święcenie pokarmów było doskonałą okazją, żeby pochwalić się przed sąsiadami zasobnością swojej spiżarni. Nic dziwnego, że tak dobrze przyjęło się w Polsce, w której od dawna każdego – od wielkich magnatów po bezrolnych chłopów – obowiązywała zasada „zastaw się, a postaw się”. Jedzenia nie chowało się pod serwetką w małym koszyszku, ale rozkładało na stołach i ławach, żeby było widać, ile i czego jest. Jeszcze w XIX w. oczekiwano od księży, że będą biegać od domu do domu, żeby u każdego z osobna poświęcić wszystko, co nazajutrz zamierzano zjeść na śniadanie wielkanocne.

W czasach obecnych, nawet mało pobożni wielką przywiązują wagę do tego obrzędu i każdy wymaga, aby ksiądz był u niego, a zanieść do sąsiada boże dary ma za zniewagę. To, że już nie wspomnę o szlachcie, ma miejsce między włościanami. […] W miastach większe jeszcze są grymasy […] Z czterech ubogich wyrobnic zamieszkałych w szczupłej izbie, każda żąda, aby jej zapasy, ustawione gdzie w kątku na złamanym stołku, rozbitej beczce lub krzywej skrzynce, oddzielnie były błogosławione, a dałażby się namówić do przeniesienia ich w dom cudzy?

— Maciej Smoleński: Cztery kościoły w ziemi dobrzyńskiej, Lwów: nakładem autora, 1869, p. 58

Święcenie jadła w domu
Ryt. Michał Elwiro Andriolli (XIX w.)

W zachodniej Europie zwyczaj święcenia pokarmów powoli zanikł pod wpływem reformacji. Protestanci krytykowali katolików za to, że święceniu nadawali równe, albo i większe, znaczenie jak sakramentom. Kościół zaczął więc nauczać, że jedzenie święconki nie może zastępować przyjmowania komunii w okresie wielkanocnym. W XVI-wiecznej Polsce reformacja również czyniła spore postępy, dopóki Kościół katolicki nie pokonał jej swoją kontrreformacją w wieku XVII. Luterański moralista Mikołaj Rej pisał o święceniu z przekąsem:

W sobotę wielką ognia i wody naświęcić, bydło tym kropić i wszystkie kąty w domu poczarować, to też rzecz pilna. W dzień wielkanocny, kto święconego nie je, już zły chrześcijanin. […] O wszechmogący Panie, jeśliże Ty takich świąt potrzebujesz od tego nędznego stworzenia swego? O jakoś Ty zawsze srodze karać raczył takich wymyślaczy swoich!

— Mikołaj Rej: Kazania Mikołaja Reja, red. Teodor Haase, Cieszyn: C.K. Nadworna Księgarnia Karola Prochaski, 1883, p. 334

Wróćmy na koniec do formułek błogosławieństw. Jak już wiemy, obecnie w Polsce używa się trzech, ale dawniej było ich znacznie więcej. Jeszcze w latach 60. XX w. było tych formuł siedem; w szczytowym okresie było ich ponad pięćdziesiąt – osobna na każdy rodzaj pożywienia. Sól święcono jako symbol mądrości i nieśmiertelności; chrzan – jako symbol umartwienia i pokuty; mleko z miodem – jako symbol ziemi obiecanej; olej – ze względu na rzekome działanie ochronne (od chorób i grzechu); a owoce – jako nawiązanie do rajskiego owocu z drzewa poznania dobra i zła. Ale chyba najważniejszą funkcją święcenia tego całego jadła i napitku było zapewnienie, by nagłe świąteczne obżarstwo po długim surowym poście nikomu nie zaszkodziło. Rej miał sporo racji, oskarżając katolików o odprawianie nad święconką czarów. Powszechne bylo przeświadczenie o magicznym działaniu obrzędu święcenia, a bodaj najlepiej o tym świadczy jeden z dawnych tekstów błogosławieństwa, w którym uprasza się Pana Boga, aby można było dobrze i tłusto się najeść, a od tego nie utyć. Czego i Wam życzę na nadchodzące święta.

O Lord, bless this shank of Your creation as we call upon Your holy name, so that it is unto mankind for health and salvation, and grant that we who partake of it do not disregard Your commandments while being fattened, glutted or thickened, but that, filled with heavenly fattiness, we remain ever obedient to Your word. Through Christ Our Lord. Amen.

— Quoted in: Marian Pisarzak: Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych w Polsce, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1979, p. 218–219, own translation Panie, racz przeżegnać to stworzenie giżę przez wezwanie imienia świętego Twego, żeby było zbawiennem lekarstwem rodzajowi ludzkiemu, i racz to dać, żeby wszyscy, którzy by jej pożywali, nie natłuszczeni, nie natuczeni ani rozszerzeni, żeby mieli przykazaniem twem gardzić, ale iżby w przykazaniu twem posłuszni byli stale, a niebieską tłustością żeby byli napełnieni. Przez Krysta Pana naszego. Amen. Original text: Panie, racz przeżegnać to stworzenie giżę przez wezwanie imienia świętego Twego, żeby było zbawiennem lekarstwem rodzajowi ludzkiemu, i racz to dać, żeby wszyscy, którzy by jej pożywali, nie natłuszczeni, nie natuczeni ani rozszerzeni, żeby mieli przykazaniem twem gardzić, ale iżby w przykazaniu twem posłuszni byli stale, a niebieską tłustością żeby byli napełnieni. Przez Krysta Pana naszego. Amen.

---

  Obligatory

  Optional

  Decorative

To w końcu co włożyć do koszyka? Oto moja rekomendacja. Za elementy obowiązkowe ostatecznie uznałem tylko te produkty, które są wyraźnie wymienione w obecnie używanych formułach błogosławieństw. Pozostałe zaliczyłem do opcjonalnych, choć inni mogą niektóre z nich uważać nieodzowne. A Wy co zaniesiecie do święcenia?

Bibliografia

• Pesach 5782, in: Polin, Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, 2022
• Marian Pisarzak
  • Zwyczaj „święconego” w Kościele zachodnim, in: Collectanea Theologica, 43/4, Warszawa: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 1973, p. 157–161
  • Błogosławienie pokarmów wielkanocnych w Kościele zachodnim do wydania Rytuału Rzymskiego w 1614 roku, in: M. Rechowicz, W. Schenk: Studia z dziejów liturgii w Polsce, vol. 2, Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, 1976, p. 167–240
  • Obrzędowość wiosenna w dawnych wiekach w związku z recepcją „święconego” w Polsce, in: Lud, 62, 1978, p. 53–74
  • Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych w Polsce, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1979, p. 218–219
  • Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych, in: Ruch Biblijny i Liturgiczny, 46(2):93, Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne, czerwiec 2003, p. 93–103

◀️ Previous	📜 List of posts	Next ▶️
⏮️ First	🎲 Random post	Latest ⏭️